Бэрыр-гӀала

тархьара пхьа / кхаьлл
Бэрыр-гӀала
Гео. регион	Россе Федераци, Даькъасте
Мур	X—XVII бӀаьшераш
Мохк	ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар
Бахархой	хӀанз саг вахац
42°50′15″ с. ш. 44°41′36″ в. д.

Бэрыр-гӀала (эрс: Башня Бэрыра) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. X—XVII бӀаьшерий хан тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза.

Административни лоархӀаш хилча Бэрыр-гӀала улла лаьтта «юрта хьисапе моттиг Бейни» яхача муниципальни кхоллама́ юкъедодаш да, амма ше Бэрыр-гӀала «юрт» яха статус йолаш хьакъоастаяьяц законагӀа.

ЦӀи

ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Бэрыр-гӀала» оал. Эрсий меттала «Башня Бэрыра» язду.

Статус

Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, гӀалгӀай лоам ЖӀайраха шахьаре яда дукхагӀа йола шира пхьанаш «село» аьнна статус а енна, 5 муниципальни кхоллама́ юкъейолхаш я. Амма ер Бэрыр-гӀала яхар, вожаш мо, 2009 шерарча саькура бетта 23-ча ден 5-РЗ номер йолча ГӀалгӀай Республика Закона тӀа къаьстта белгалъяьккхаяц «юрт» яха статус йолаш.

«Юрт» яха статус йолаш еце а, моттигерча шедоалдарах лаьца долча закона тӀа хьоахаяь еце а, из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.

Географи

ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Бэрыр-гӀала. Форда тӀехенал лакхал 1570 м я. Кистий чӀоже гӀолла хьалводаш хилча аьрдехьа Маьтлоама кӀал улл из. ЖӀайрахара 2 км гаьна гӀинбухенгахьа хьалвахача йоалл Бэрыр-гӀала. Цунна эггара гаргагӀа улла пхьа я Духьаргишт. Бэрыр-гӀалагара малхбоалехьа улл из.

Сахьата оаса

Бэрыр-гӀала, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я.

Тархьар

Бэрыр-гӀала йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: Д. Ю. Чахкиев, Т. Агиров.

ГӀалгӀай архитектурах лоархӀаш укхаза йиссар йохаяьча куце цхьа гӀала я. Хьалха из юкъелоацаш цунна гоннахьа биъ са бола гӀап лаьттай. Иштта, цхьа маьлхара каш а да укхаза юхе.

Бахархой

Белгалдаккхар

Литература

• Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
• Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
• Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Минеральные воды : ФГУП «Издательство «Кавказская здравница», 2003. — Т. I. — 144 с. — 2000 экз.
• Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
• Ингушетия в политике Российской империи на Кавказе. XIX век. Сборник документов и материалов : [рус.] / Сост., вступ. ст., примеч., указат. и др. М. М. Картоев. — 2-е, исправленное и дополненное. Государственная архивная служба Республики Ингушетия. — Ростов-на-Дону : Южный издательский дом, 2020. — 760 с. — (История Ингушетии: открытый архив). — 1000 экз. — ISBN 978-5-98864-060-8.

ТӀатовжамаш