Легар (лингвистика)

Ле́гар (эрс: склонение, лат. declinatio) — цӀера къамаьла доакъой (цӀердешайи, белгалдешайи, цӀерметтдешайи, таьрахдешайи) таьрахьашцеи дожарашцеи хувцадалар.

Къамаьл доакъошка хьежжа белгалдоах легара тайпаш (эрсий метта чухь цӀердешай легарах субстантивни легар оал, хӀаьта белгалдешайи цӀерметтдешайи легарах адъективни оал. Эрсий метта чухь кхо легар да: I легар (голова — головы́), II легар (стол — стола́), III легар (тетрадь — тетради), иштта вӀалла лега ца лу дешаш (несклоняемые) а, ийнна легар дола дешаш а да белгалдаьха.

Латыший метта легара 6 тайпа да, эрмалой метта — 7, украинхой метта — 4 легар. ДукхагӀдолча агглютинативни меттай цхьа легар мара дац.

Эрсий метта легар

Деррига цӀердешаш дожарашка хувцадаргахьа цхьатарра чаккхенаш йолча ворхӀ даькъах декъа йиш я. Легара ворхӀ тайпа да:

• I склонение — цӀера дожаре -а, -я чаккхенаш йола, кхалнаьхеи маӀача наьхеи классех дола цӀердешаш (страна, земля, армия, голова, дядя, юноша, Петя, плакса, соня, задира).

• II склонение — яьсса чаккхе йола маӀача наьха классах дола цӀердешаши е кхыча хӀамай классах долаш (средний род), -о, -е чаккхенаш йола цӀердешаши (дом, конь, музей, домишко, сараишко, окно, море, ущелье, подмастерье).

• III склонение — кхалнаьха классах дола, цӀера дожаре чаккхенга -ь латта цӀердешаш (тетрадь, дверь, ночь, мать, дочь).

• адъективни легар дола цӀердешаш — белгадешаехи причастехи хьахинна цӀердешаш (прохожий, дежурный, ванная, мороженое).
• вӀалла легар доаца цӀердешаш, дожарашца хувцалуш доаца цӀердешаш (пальто, такси, фламинго, кафе, метро, кенгуру).

• Ийна легар дола цӀердешаш. Цар чаккхенаш тайт-тайпарча легарашка чуйоагӀаш я. Масала, путь яха дош кхоалагӀча легара а шоллагӀча легара а чаккхенаш йолаш да. Цу тоабан юкъе да -мячаккхе йола дешаш а (время, бремя, стремя, племя, пламя, знамя, темя, семя, имя, вымя, голомя).

• ЦӀерметтдешаш санна хувцалуш дола цӀердешаш (ничья).

ГӀалгӀай метта легар

ГӀалгӀай метта агглютинативно-флективни хьисап долаш да. ЦӀердешаш легарах декъалу Малсаганаькъан Кураза Зоврбика оттаяьча системага хьежжа. ЦӀердешай легар кхаь тайпара лархӀа йиш я, цӀера дожара ларда чаккхенгеи эргача дожарий овлан мукъача оазагеи хьежжа .

ЦхьоалагӀа легар

ЦхьоалагӀча легара чудоагӀа цӀера дожара ларда чаккхенга мукъаза оаз йола цӀердешаш: бер, гӀанд, мух, буц, тӀом, дог, саг, тоам, денал. Из легар шин тайпара декъалу.

Хьалхарча даькъе чудоагӀа эргача дожарашка овлан мукъа оаз хувцалу цӀердешаш: мух — миха, тӀом — тӀема, мотт — метта, буц — баьца.

ШоллагӀча даькъе чудоагӀа эргача дожарашка овлан мукъа оаз цахувцалу цӀердешаш: форд, бер, шекар, тускар, хьастам, фусам, хьаким .

ШоллагӀа легар

ШоллагӀча легара чудоагӀа цӀера дожара ларда чаккхенаг мукъа оаз е дифтонг йола цӀердешаш: лаьтта, сердало, гӀалгӀа, дешархо, лоамаро, нана, воша. ЦУ легара чудолхаш дола цӀердешаш а шин тайпах декъалу:

Хьалхарча тайпан чудоагӀа чаккхенга мукъа оаз е дифтонг йола цӀердешаш: седкъа, лаьтта, маьчи, тӀехье, сердало, сапа, гата. Эргача дожарий чаккхенаштеи лардаи юкъе -н- яха наращени хул цхьадолча цӀердешай: лаьтта -н, тӀехье-н-ца.

ШоллагӀча тайпан чудоагӀа цхьоален таьрахье эргача дожарий аффиксаи лардаи юкъе -чу- яха наращени хула цӀердешаш: болхло — болхло-чу-н .

КхоалагӀа легар

КхоалагӀча легара чудоагӀа цхьан дийлача дешдаькъах латташдола цӀердешаш. Эргача дожарашка даьхача, царех дукхагӀадараш овлан мукъа оаз хувцалуш хул: ча, са, гӀа, ха, га, го, сай, цӀий, лоа, да, бай, цӀа .

Белгалдаккхар

Литература

• Мальсагов З. К. Ингушская грамматика со сборником ингушских слов. — Владикавказ : Гостипография «СВЕТ», 1925.

• Дешериев Ю. Д. Сравнительно-историческая грамматика нахских языков и проблемы происхождения и развития горских кавказских народов. — Грозный : Чечено-ингушское книжное издательство, 1963.

• Аушева Э. А. Оздоева Э. Г. ХӀанзара гӀалгӀай мотт.Морфологи. — Наьсаре : «КЕП», 2021. — 23 с.

• Гандалоева А. З. =Г1алг1ай мотт. — Наьсаре : «КЕП», 2023. — 90 с.