Аьлбоарз
Аьлбоарз | |
---|---|
![]() Гумбаши яхача моттигера гуш дола Аьлбоарза куц | |
Экамаш | |
Лелхалоаман кеп | Стратолелхалоам |
Хьахинна мур | 250 - 30 эзар шу |
ТӀеххьара эккхар | 5120 гаргга шу хьалха |
ЛакхагӀара моттиг | |
Йизза лакхал | 5642[3] м |
Относительни лакхал | 4741[4] |
Юххьашха саг тӀавалар | Малхбоалера бухь: 1829 шера, Баьцамеа (кӀимарс) 22 дийнахьа, К. Хаширов[1][2] Малхбузера бухь: 1874 шера, Баьцамеа (кӀимарс) 28 дийнахьа, Ф. Гроув, Ф. Гарднер , Х. Уокер, П. Кнубел, А. Соттаев |
БагӀа моттиг | |
43°20′45″ с. ш. 42°26′55″ в. д.GЯO | |
Паччахьалкхе | |
Лоамий система | Кавказа лоамаш |
Дукъ | Йоккха Кавказ , ОагӀоцара дукъ[d] |
![]() |
Аьлбоарз (ба) (эрс: Эльбру́с, къар.-малкъ. Минги-Тау, гӀаьб.-чер. Ӏуащхьэмахуэ) — Кавказе багӀа (5642 м фордал лакхагӀа) стратолелхалоам[5]— эггара лакхагӀа бола лоаман бухь ба Россе Федераце. Цхьача́р Аьлбоарзах эггара лакхагӀа лоаман бухь ба аьнна оал ерригача Европе, амма ишта аьлча нийса хургда нагахьа санна Европани Азени гӀай Керттерча Кавказа довкъа тӀагӀолла до́далга вай хьатӀаэцаш дале (масала, ишта лоархӀ Америке). Цхьабакъда Европе дукхагӀа даьржа да Европани Азени гӀай Кумай-Маныча таьӀа моттига тӀагӀолла до́далга, цудухь ишта лоархӀаш хилча Аьлбоарз Азе ба́гӀа, хӀаьта Европан эггара лакхагӀа бухь ба альпий лоам Монблан. Дунен доакъой эггара лакхагӀа долча бовхьашта юкъехьош ба Аьлбоарз («ВорхӀ бухь»).
Этимологи
Аьлбоарз Кавказал арахьа а бовза тоъал ха я, цудухьа цӀера этимологи ма ярра дика йовзац. Эггара дукхагӀа баьржача хоамах, ираний скифий меттала Elburz (лакха лоам) яхача дешах хьахиннай лоама цӀи. Иране цунна тара цӀераш йолаш лоамаш да.[6][7][8]. Хьагучох, дӀахо дӀайодача хана из цӀи сецай лоама тӀехьа.
Кавказе бахача наха тайп-тайпара йоахача цӀерашта юкъе яьржагӀа я:Эльборус Уах' Гамако,беза лоам — иштта цӀи йоаккх цох черсаша, къарачай-балкхарой меттала Минги-Тау иштта гӀаьбартойОшхамахо (гӀаьб.-чер. Ӏуащхьэмахуэ). Минги-Тау нийсса таржам дичаӀоажалза лоам яхилга да[9][10]. ГӀаьбартой цӀера таржам Ошхамахо ираза лоам (Ӏуащхьэ — «гув, айенна моттиг»,'махуэ — «ираз»[11]), кхыдола маӀан — ден лоам[6][12].
Кхыдолча туркий тоабах долча меттала Аьлбоарз — Джин-Паччахьа аьдагӀий меттала, аьдагӀий Къусхьэмаф (Кусхамаф) — ираз кхухьа лоам, абхазой — Орфи-туб — гӀадбахача наьха лоам[6], Абзой Урым йхъымгӀва, иштта Урышв ихъымгӀва[13], Гуржехье — იალბუზი (Иалбузи) — лай кхес е Бурцими — Ира бухь болаш, айенна[6]. Эрмалой меттала Альберис[14]. Иштта нийслу цӀераш Шат-лоам (хьагучох, къар.-малкъ. чат — арасетта моттиг, лоама бер[12][15].
Физико-географически белгалонаш
Аьлбоарз улл Йоккхача Кавказа оагӀарахьарча довкъа тӀа, Кавказа доккхача довкъа 10 км гаьна гӀинбухегахьа, Къарший-черсий, ГӀаьбартой-Балкхарой мехкай доазув къасттача. Из боккха лелхалоам ба ларда 15 км диаметри, ира малхбоалехьереи (5621 м) малхбузехьереи (5642 м) бовхьаш долаш. Бовхьашта юкъера юкъ — 1500 м. Ларда тӀара йизза лакхал — 3200—3800 м[16]. Средняя крутизна склонов — 35°.
Эггара хьалха Аьлбоарза лакхал белгалъяьккхай 1813-ча шера академика В. К. Вишневски, цо баьча тохкамах лакхал хиннай 5421 м[17].
Аьлбоарза гарахьенаш тӀара чуух 23 бутув шанаш, цар доазув да134 км². Эггара доккхагӀа дола бутув шанаш — доккхеи зӀамигеи Азау, Терскол, Кюкюртлю (кхыйола цӀераш хила тарлу), Ирик. Аьлбоарза шаний йӀоахал — 6—9 км, уж шозза зӀамагӀа да Дыхсу, Безенгийски шанел. ТӀехьарча бӀаьшера доазув зӀамигденнад 18 %. Аьлбоарза бутув шанаша кхоаб Кавказа эггара доккхагӀа дола кхо хий : Баксан, Малку, Кубань[18].
Белгалдаккхар
- ↑ По поводу национальности и точного написания имени и фамилии первовосходителя существуют расхождения (Килар/Чилар, Хаширов/Хачиров). Есть версии, что он мог быть кабардинцем (Чилар Хаширов) или карачаевцем, и его правильнее называть Хилар Хачиров. О том, что Хилар Хачиров был карачаевцем см. например Радде Г. И. Кавказский хребет // Живописная Россия. Т. 9. Кавказ, СПб., 1883. С. 142.
- ↑ В книге И. М. Мизиева «Следы на Эльбрусе . Хоам хьаийца таьрахь: 30.05.2007. Архиваци яьй оригинала тӀара 30.09.2007.» (2000 год) он также приписывается к карачаевским проводникам, но там его имя пишут как Килар.
- ↑ Elbrus, Russia (ингал.). Peakbagger.com. Хоам хьаийца таьрахь: 6.07.2015.
- ↑ peakbagger.com
- ↑ Elbrus : [англ.] // Global Volcanism Program. — Smithsonian Institution.
- ↑ 1 2 3 4 Рототаев П. Двенадцать имён Эльбруса // Земля и люди : ежегодник. — 1972.
- ↑ ШЕРЕФ-АД-ДИН ЙЕЗДИ. Книга Побед . http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Serefeddin/frametext2.htm. Хоам хьаийца таьрахь: 29.05.2019. Архиваци яьй 9.06.2018.
- ↑ Géographie d’Aboulféde. Trad. de l’arabe en français… par M. Reinaud, t. 1—2, P., 1837—83;
- ↑ Бенги // Этимологический словарь тюркских языков. — М., 1978. — Т. II. — С. 113—114.
- ↑ Менги // Этимологический словарь тюркских языков. — М., 2003. — Т. VII. — С. 58.
- ↑ Апажев М. Л., Багов Н. А., Балкаров Б. Х. и др. Кабардино-русский словарь / Б. М. Карданов. — Москва: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1957. — С. 257, 472. — 576 с.
- ↑ 1 2 Твёрдый А. В. Эльбрус // Топонимический словарь Кавказа. — Краснодар: Краснодарское книжное издательство, 2006.
- ↑ Ионова С. Х., Татаршао А. Х. Этнонимы и антропонимы в абазинской топонимии . Союз абазинской молодёжи «Шарпны». Хоам хьаийца таьрахь: 11.07.2015. Архиваци яьй 12.09.2015.
- ↑ Восточные топонимы // Газета «Татарский мир». — Издательский дом «Шанс», 2003.
- ↑ Шат, гора // Брокгаузеи Ефронеи энциклопеден дошлорг : 86 томах латт (82 томи 4 тӀатохари). — СПб., 1890—1907.
- ↑ Газеев В. М., Носова А. А., Сазонова Л. В., Гурбанов А. Г., Докучаев А. Я. Петрогенетическая интерпретация ассоциаций минералов-вкрапленников плейстоценовых-голоценовых вулканитов Эльбруса (Северный Кавказ) // Геологический факультет МГУ. Архиве диллад 11 07 2015.
- ↑ Игорь Паша. Восхождение на Эльбрус в 1829 году. Архивные материалы . // Mountain.RU. Хоам хьаийца таьрахь: 10.07.2015. Архиваци яьй 26.06.2015.
- ↑ Илья Мельников. Ледники Эльбруса . // Русское географическое общество. Хоам хьаийца таьрахь: 6.07.2015. Архиваци яьй 11.07.2015.
ТӀатовжамаш
- Лист карты K-38-13 Гора Эльбрус. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1983 год. Издание 1988 г.
- Лист карты K-38-14 Тырныауз. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1983 год. Издание 1988 г.
- Лист карты K-38-25 Сгуриши. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1985 год. Издание 1989 г.
- Лист карты K-38-26 Местиа. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1985 год. Издание 1989 г.
- Лелхалоамаш алапатах
- Лелхалоамаш — пхиэзархой
- Аьлбоарз
- Эрсечен лелхалоамаш
- Стратолелхалоамаш
- Тар кхийтта лелхалоамаш
- Кавказа лоаман бовхьаш
- ГӀаьбартий-Малкхарой мехка лоаман бовхьаш
- Дунен мехкай лакхагӀара моттигаш
- Къарший-Черсий мехка лоаман бовхьаш
- Эрсечен йистера моттигаш
- Россе Федерацен субъектий лакхагӀара моттигаш