Бешлоамкорта

Рувики материал
Бешлоамкорта
гурж. მყინვარწვერი, эрс. Казбек
Бешлоамкорта аьхки. Степанцминда юртара сурт, Гуржехье (2007 ш.).
Бешлоамкорта аьхки. Степанцминда юртара сурт, Гуржехье (2007 ш.).
Экамаш
Лелхалоаман кепСтратолелхалоам 
Хьахинна мур450 эзар шу 
ТӀеххьара эккхар650 шу вай з. хь. ± 50 шу 
ЛоаттамАндезиташ, Дациташ 
ЛакхагӀара моттиг
Йизза лакхал5033,8[1] м
Относительни лакхал2353
Юххьашха саг тӀавалар1868 шу (Фрешфильд[en], Мур, Девуассу[fr], Такер) 
БагӀа моттиг
42°42′00″ с. ш. 44°31′00″ в. д.GЯO
Паччахьалкхенаш
РегионашМацагӀатен лоаме, ХӀирийче
Лоамий системаКавказа лоамаш 
ДукъХоха дукъ 

  • VOGRIPA83
  • GVP214020
  • GeoNames551376
РУВИКИ.Медиа логотип РУВИКИ.Медиа чура файлаш

Бешлоамкорта, е Бешлоам (цхьаццанахьа — Башлоам) (ба) (эрс: Казбек, гурж. მყინვარწვერი; хӀир. Сæнайы хох) — хьинаре хила тарлуш бола стратолелхалоам. Кавказа лоамашта юкъера эггара малхбузехьагӀа боалла пхиэзархо ба (пхи эзареи совгӀеи метр лакха бола лоам); 5033,8 м лакха ба из[1]. Из бола моттиг Юкъерча Кавказа малхбоалехьа, Эрсечени Гуржехьени гӀайна тӀа я. ТӀеххьара эккхар 650 шера вай з. хь. хиннад[2].

Лоама йисте гӀолла шира ГӀалгӀай никъ бода (вешта «ГӀалгӀай-БӀена никъ»[3] е «Гуржий-БӀена никъ»)[4]. Даьра аьлен оагӀархьарча Бешлоамкерта босен тӀа (3600 м) болх беш йоаца метеостанци йоалл. Цун цхьан даькъах цӀалг хьадаьд[5].

Бешлоамкерта цӀи

[тоаде | тоаде чура]

Кавказерча хӀара мехко шо-шоай меттала йоаккх цу лоамах цӀи. Эрсий меттала йола цӀи укх дешаш тӀара хьаийца я: гӀаьб.-чер. ӀуащхьэмахуэцӀыкӀу; хӀир. Сæна; нохч. Башлам. Цу хьакъехьа советий лингвисто В. А. Никонов язду:

" XIX бӀаьшу долалуча хана лоама юхерча юрта доал деш хиннав аьла Казбек, цун цӀерагӀа хиннай юрт а, Казбеги яхаш. Цигара яьккхай лоамах а иштта цӀи[6].

А. В. Твёрдый яхачох, лоамах Казбек аьннад гуржий моурави Кази-беку цӀерагӀа[7][8].

Гуржий меттала — гурж. მყინვარწვერი — Мкинварцвери (е лоаца аьлча მყინვარი — Мкинвари) «шан бухь бола лоам» е «шана бухь» яхилга да[9]. ХӀирий меттала Бешлоамкертах — Урсхох — «КӀай лоам» оал[10][11]. ГӀалгӀай меттала «Бешлоамкорта» оал «Башача лоама бухь» яхача маӀане[12]. Иштта цӀи йоаккх нохчий меттала а — «Башлам», из а «Баша лоам» яхилга да[13]. ГӀаьбартоша а шоай тайпара йоаккх цох цӀи: Къазбэч (иштта цох йоаккхаш цӀи я «Бралыч», «Ӏуашъхьэмахуэ цӏыкӏу» — «ЗӀамига Эльбрус»)[14].

Бешлоамкерта тӀа бовлара тархьар

[тоаде | тоаде чура]
Бузуртанаькъан Цогол — гӀалгӀай альпинист, хьалхаваьннар. Гелатера вахархо

Эггара хьалха лоам баьккхаб 1868-ча шера ингалсий мехкарча хьаьшаша 23 шу даьннача Д. Фрешфильд, Туккер, А. У. Мур (зӀилбухен-малхбоалехьара). В. А. Потто яхачох, уж лоам тӀа хьалтӀабьннаб 1868-ча шера аьтинга бетта 18-ча дийнахьа. Царна хьалхаваьнна хиннав Гелатера виъ гӀалгӀа. Хьалхабаьннарашта юкъе хиннав Бузуртанаькъан Цогол, Янеи Исакхеи да́) — эрсий географически юкъарлонна Бешлоамкерта тӀа, иштта 1917-ча шера революци яллалца Девдоракски шантархен тӀа хьалтӀабийнача наха хьалхабаьннарий да[15][16]. ГӀалгӀайи гуржийи багахбувцама тӀа дувцачох, Цогола да́ Иосиф Бешлоамкерта тӀа эггара хьалха тӀаваьнна саг ва[17].

Эрсий Ӏилманхошта юкъе лоам баьккхарех ва В. Козьмин. Цунна хьалхаваьннар а Бузуртанаькъан Цогол хиннав, цо Цогол дукхача метте хьоахаваьв «Кавказ» газета тӀа ӀотӀаяьккхача ший лоам баккхарах йолча очерка юкъе[15][16].

1889-ча шера лоам тӀа тӀабаьнна хиннаб ингалсаши немцийи: немций альпинист Вулли, Фишер, Маурер хьалхаболаш, иштта ингалсаш Джоссии Кауфманни (Wolly, Andreas Fisher, Kaspar Maurer, Christian Iossi, Iohann Kauffman). Царна хьалхабаьнна хиннаб Бузуртанаькъан вежарий, цар цӀераш цул тӀехьагӀа юкъейихьай «Alpain Journal» яхача журнала[18].

1891-ча шера цар баь никъ баьб Мерцбахер Готфрида[19].

1895-ча шера полковник Ерофееви Эм. Штёбери лоам тӀа баьннаб Гелатера Бузуртанаькъан кхо воша Муссаи, Янии, Исхакхи хьалха волаш[15][20].

1897-ча шера — Moritz von Dechy, Mozer, Reschak Бузуртанаькъан Муса хьалхаволаш[21].

1898-ча шера — «Десулави Бузуртанаькъан Исхакхаца»[20].

1899-ча шера — А. Сипягин, И. Красногорский,Бузуртанаькъан Исхакхи, Хуциев Лалайи[20].

1901-ча шера (кӀимарса бутт) — студенташ Касперовичи, Козловскийи[20].

1901-ча шера (маьцхали бутт) — М. П. Преображенская, Бузуртанаькъан Исхакхаца[20].

1902-ча шера (маьцхали бетта 12-ча дийнахьа) — М. П. Преображенская, Бузуртанаькъан Яни[20].

1902-ча шера (маьцхала бетта 26-ча дийнахьа) — студент Демокитов Бузуртанаькъан Исхакхаца[20].

1902-ча шера (тов бутт) — Бузуртнаькъан Исхакх ше цхьаь[20].

1903-ча шера — А. К. фон Мекк, Бузуртанаькъан Исхакхи[20].

В 1903 году — Граеб, Питрейн, Давид Пицхелаури хьалха волаш[20].

1923-ча шера маьцхали бетта 28-ча дийнахьа Бешлоамкерта бухье тӀаяьннай советий (СССР хьалхара) 18 сагах латта экспедици. Из вӀашагӀъелла хиннай Г. Николадзе.

1987-ча шерара советий марка

2013-ча шера тов бетта 10-ча дийнахьа Бешлоамкерта бухье ваьннав цу хана 45 шу даьнна Гуржий мехка президент Михаил Саакашвили[22]. Цул хьалхагӀа президенташта юкъера Абая лоам тӀа ваьнна хиннав Казахехье президент Назарбаев.

Багахбувцама́ юкъе

[тоаде | тоаде чура]
Эрсий суртанчасВ. В. Верещагина дилла сурт «Бешлоамкорта», 1898
Бешлоамкорта. Маьцхали бутт, 2011.
Бешлоамкорта. Тов бутт 2022 г.

Бешлоамкертаца дувзаденна да багахбувцама тӀара дукха оаламаш. 3800 м лакхача улл шира гуржий киназ Бетлеми. Ширача хана еза моттиг лоархӀаш хиннай цох. Гелатерча гӀалгӀаша тарматала хана Бешлоамкертте синел деш хиннад. Оаламаша яхачох, Бешлоамкерта буххье дӀавийхка воалл Къуркъа, наха цӀи яхьа гӀартар бахьан долаш. ХӀара денна из волча оалхазар ух, цун дог даа, зӀок етташ.

Товшхала доазон тӀа

[тоаде | тоаде чура]

Михаил Лермонтов Бешлоамкорта бувцаш яздаьд «Кавказа царь могучий», жовхьара саьнаца бусташ (поэма «Демон», 1829—1841).

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. 1 2 Лист карты K-38-42 Тарское. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1984 год. Издание 1988 г.
  2. Бешлоамкорта : [англ.] // Global Volcanism Program. — Smithsonian Institution.
  3. Чах Ахриев, его жизнь и наследие // Вопросы философии. — «Правда», 1975. — С. 138—139.
  4. Масальский В. И. Казбек, гора // Брокгаузеи Ефронеи энциклопеден дошлорг : 86 томах латт (82 томи 4 тӀатохари). — СПб., 1890—1907.
  5. Ольга Неподоба. Незаслуженно забытая Грузия. Газета «Вольный ветер», № 66, октябрь 2004 года. Хоам хьаийца таьрахь: 6.04.2010.
  6. Никонов В. А. Краткий топонимический словарь.. — М., 1966. — С. 167.
  7. Твёрдый, А. В. Кавказ в именах, названиях, легендах. — Краснодар, 2008. — С. 111. — 285 с. Архиве оттадаьд: 27.08.2019.
  8. Кумахов М. А. Адыгская (черкесская) энциклопедия. — Москва: ФОНД им. Б. Х. Акбашева, 2006. — С. 401. — 1066 с. — ISBN 5-99003-371-0.
  9. Инструкция по русской передаче географических названий Грузинской ССР. — М., 1972. — С. 9.
  10. Казбек // Словарь современных географических названий / под общ. ред. В. М. Котлякова. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
  11. Казбек — Географический словарь. Хоам хьаийца таьрахь: 31.12.2016. Архиваци яьй 1.01.2017.
  12. См. Хроника покорения горы Казбек, 2021. ЦӀера яздар шин-кхаь кепах да: Бешлоам-корта, Башлоамкорта/Башлоам-корта; лоацца — Бешлоам/Башлоам.
  13. Кавказский Узел. Кавказский Узел. Кавказский Узел. Хоам хьаийца таьрахь: 1.07.2018. Архиваци яьй 5.07.2018. ШоллагӀа цхьаькха цхьа цӀи йоаккхашбижийна корта яхаш — «Сармака илла бухь» да цун таржам(Далгат У.Б. Героический эпос чеченцев и ингушей. — Москва: Наука, 1972.)
  14. Кумахов М. А. Адыгская (черкесская) энциклопедия. — Москва: ФОНД им. Б. Х. Акбашева, 2006. — ISBN 5-99003-371-0.
  15. 1 2 3 Сипягин В. Краткий очерк истории восхождений на гору Казбек. — "Записки горного клуба" №3,4. — 1901.
  16. 1 2 Козьмин В. "Восхождение на Казбек". — 1873.
  17. Хроника покорения горы Казбек, 2021.
  18. Andreas Fisher. Zwei Kaukasus-Expedition. — Berlin, 1891.
  19. Сергей Анисимов Кавказский Край путеводитель. М-Л.: ГИЗ, 1927
  20. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Дубянский В. Восхождение на Казбек // ИКОИРГО. — 1909.
  21. Sacsh H., Mikules W. Vom Roten Moskau auf Weissen Kasbek. — Berlin, 1924.
  22. Президент Саакашвили забрался на Казбек

Литература

[тоаде | тоаде чура]
  • Гурбанов А. Г., Газеев В. М., Лексин А. Б., Докучаев А. Я., Цуканова Л. Е. Динамика теплового поля в контурах аномалии в верховье долины р. Геналдон по данным наземных термодатчиков // Вестник Владикавказского научного центра. — 2012. — Т. 12, № 3. — С. 13—19.

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]