БӀаьшерий боадонгара

БӀаьшерий боадонгара
БӀаьшерий боадонгара
	бӀаьшерий боадонгара
Жанр	роман-эпопея
Яздаьр	Байсаранаькъан Муртаза Идрис
Оригинала мотт	эрсий
Яздаь таьрахь	1967
Юххьашха кепатеха таьрахь	1968 шу

БӀаьшерий боадонгара, иштта Боадонгара^[1] (эрс: Из тьмы веков) — XIX—XX бӀаьшерашкара гӀалгӀай вахар дувцаш дола Байсаранаькъан Муртаза Идриса роман.

Романа тархьар

Роман дагадеха тоъал ха хиннай, йоазон кхоачам гулабаьб гӀалгӀай къам Сибаре Ӏодахийталехь, ше йоазув даь блокноташ шийца Ӏодихьад цо, цигара юха цӀаденад. Къоалами каьхати массаза шийца леладеш хиннав, бийсан гӀайба́ кӀал леладаьд бусйоагорг сега́, дӀаяздеш хиннад шо шийна дагадехар. Цун йоӀо Байсаранаькъан Азас дувцачох, Идриса оалаш хиннад, ший ханнахьа дӀаязйинза йиса уйла — яйна ганз я. Роман кхоллаш, кхоачам нийсбе 1963-ча шера саькура бетта 15-ча денна волавенналга блокнота тӀа дӀаяздаь хиннад цо. Из яздар духьа Идрис ваха дӀавахав лоам, МохтӀе юрта. Яздаь йистедаккха цунна ийшад 152 ди^[2].

1968-ча шера арадаьннад Байсаранаькъан Муртаза Идриса роман «БӀаьшерий боадонгара». Боадонгара яхача романо хьахьокх гӀалгӀай халкъа вахарцара лоархӀам болаш хинна драматически оагӀош: 1865-ча шера нах туркий мехка дӀабахар мишта хилар, 1905-ча шера Россе хинна хьалхара революционни болам Буро тӀа кхачар, 1914-ча шерара тӀом, 1917-ча шера Николай паччахь дӀаваккхар. Роман ийс корта болаш да, царех пхенне тӀа лоаман гӀалгӀай вахар, цар Ӏаьдалаш, ловш йола халонаш, Ӏаьдало лелаю харцо ювц цо. Романа сюжетии композицеи юкъмоттиг яромана кертерча турпала Калоя вахара тархьар довзийтар. тӀеххьара ши корта романа уйлани исбахьалени чулоацама зе а ца деш, Петрограде корниловски къовсам иккхача, «Дики Дивизена» а гӀалгӀай полка а карагӀдаьнна хӀамаш дувцаш ба.

Сюжет

Дувцаш долча романа фабула чоалхане яц. ГӀалгӀайчен лоамашка, шоай даьй баьхача гӀа́ла́ чу ваьхав ши воша — Турси ГӀаракхи шоай исташца — Доулецеи Доккийцеи. Деррига цар вахар да тийша хиннад дас царна шиннена юкъе дийкъача лаьттан чӀегилга тӀа кхехкадаьча ялатах. Идриса вайна гойтача суртага хьежача, хала а Ӏазапе а хиннаб тӀошта уллача цу лаьттан тӀара къахегам. БӀаьстен балхаш дӀадоладеннача деношка доккха хатар ийккхад цар вахаре. Ца хадаш латташ йолча йоачаша токхадаь лоам тӀара Ӏоденад Турса лаьттан дакъа. Цун веший — ГӀаракхдар — мара бӀарчча долаш юхедисадац. Цар ши дезал кхаббал хиннадац из. Цхьан хана даьша ГӀойтмара тайпан наха пхьена метта дӀаденна лаьтта дагадехад Турса. Шоай цӀенах из пхьа хьарчар мишта хиннад тахкачул тӀехьагӀа, цун шоай бехк цахилар кхетадаьд цо. ХӀаьта ГӀойтмар вӀаьхий саг ва, цул совгӀа цар юрта доалде паччахьа Ӏаьдало оттаваь а хиннав. Из волча вахав Турс ший вешийца ГӀаракхаца, цхьан хана харцахьа яьча кхела раьза воацилга хайта а ший даьй лаьтта хьадаккха а. ГӀойтмар раьза ва ше, оал, из лаьтта цунна юхадала, нагахьа санна хьелама боагӀа ялх етт цо шийна токхе. Дагахьа Турс раьза хиннав уж такха, бакъда хӀанз цун доалахьа хиннадац иштта дукха доахан, хьаӀоадича токхаргда, аьнна, цӀабахаб вежарий. Цхьабакъда паччахьа инарала Кундохов Мусий тийшача балхах ший мехкара Истмале болхача нахаца дӀавахав Турс, сесаг Доули уллув йолаш. Истмала баха уж арабаьннача дийнахьа, шийна ваь воӀ, Калой аьле, цӀи а яле, вешийна витав Турса. ДӀабахача мехка дукха халонаш духьала а этта, цига байнаб мари сесаги.

Эггара хьалха автора Калой вовзийт кинижка дешачоа лоам, мангал хьокхаш воаллача ГӀаракха кхабилга чу хий дахьаш воагӀаш. Итт-шийтта шу даьнна кӀаьнк хиннав цу хана.