ГIалгIай халхар

ГӀалгӀай ха́лхар (эрс: ингушский танец) — ГӀалгӀай «лоаман халхар» аьнна цӀи йоаккхаш дола шира халхар да.

Халхара чулоацам

Халхарга гӀолла гойташ хиннад тайп-тайпара дега хоамаш: дегагӀоз, сагото, сатувсар, паргӀатавалар. Халхар деш хиннад эздий бахьан этта наьха салаӀа сакъердама ловзар оттадича: Е саг йоагӀача-йодача, бехке хьаьший баьхкача, юрта юкъарча а къаьсттача дезала а новкъостала белхий бича, гаьнна арахьа дийша ваьнна, балха тӀа волаш дезалхо цӀавеча, доттагӀал а тайпан вошал а хеттача, кхыча къамий викалаш хьоашалха баьхкача, дезалхо вича, юрта а мехка а лоархӀаш бола гӀулакх долаш нах вӀашагӀкхийттача. Халхар деча хана, мукъам кхоллаш хиннаб ашара кечалашца: каьхат-пандарца (гармоника), Ӏад-хьокхача пандарца (виолончель), дахчан-пандарца (балалайка), чӀондаргаца (скрипка), шедаца (флейта), зурмаца (зурна). Халхар яха «ГӀалгӀар» яхача дешах хьахинна лоархӀаш да. ГӀал — малх ба, хӀаьта гӀар — фатаца, пандарца, тӀоарашца кхоллаш йола гӀар я. Халхара юкъе леладеш да дешаш «Ворс» (халхар сихаде!), «ворс-воай» (халхар сихадаьд), «ворс-тӀох» (халхар юкъекхаьчад).

Тархьар

Эггара хьалха гӀалгӀай халхарах яздаьр ва Якоб Рейнегс. 80-ча шерашка XVIII бӀаьшера из нийсавенна хиннав ГӀалгӀай мехка, Гуржечера воагӀаш. Онгушта гаьна доацаш бӀаргадайнад цунна го баь деш дола маӀача наьха халхар. Цунна тӀеххьа гӀалгӀай халхар дувцаш болх баьр ва Россе имперен генеральни штаба эпсар Иоганн Бларамбург, Кавказа корпусе ше бӀул кхоачаш деш волча хана. «Историческое, топографическое, статистическое, этнографическое и военное описание Кавказа» яхача балха тӀа дувц цо гӀалгӀай халхар.

«Их танец — это нечто особенное. Все зрители, сидящие в кругу, поют, и под звуки каких-то свирелей, волынки или флейты подзадоривают юных танцоров проявить их силу и искусство. В то время все, кто хочет, выходят, один за другим, исполняя всевозможные движения и сальто-мортоле. Когда все танцоры повторили те же фортели под бурные аплодисменты собравшихся, они берутся за руки и, танцуя, поют. Иногда они образуют один большой круг, который то расширяется, то сужается, затем танец заканчивается теми же прыжками, которые имели место ранее. Чтобы женщины не были оставлены без подобного развлечения, стараются найти слепого музыканта. Во время праздника они с ним находятся подальше от мужчин и развлекаются, не нарушая обычаев, которые запрещают им показываться чужакам».

— Иоганн Бларамбург

Халхар ловзара кепе

Фусамдаь лоӀамах ловзарга воккхагӀа ваь оттавеш хиннав цӀен йиший воӀ е найц. Из белгала хургволаш цун бе баьречун дото шод хиннай, чокхе аьтта Ӏерж хьалъэза тӀехкарах чутесса а хиннай. Ловзара белгалъяьча меттиге хьаьший Ӏо а ховшабий (цу фусама бехке хиларга а хӀаране яьннача ханага а царна шошта юкъерча бехкага хьеже эгӀе — магӀе лораеш Ӏоховшаш хиннаб е ховшабеш хиннаб ловзара доал деш латтачо). Ца бовзараш бале уж вӀаший бовза а бовзийта, уж дӀатарбенна, тхьамада а хержа, вӀаши хабар-дош хаьтта баьлча, ловзарга уралаттачо кагийча наьха тхьамадага оалаш хиннад мехкарий чубоалабе мегаргбий, аьле. Цун лоӀамца уж чубаьхача берригаш хьал гӀайтте моаршал хаьтте, хьал-торо, могаш–маьрша дий аьле, сабаре дӀадоладеш хиннад ловзар. Ловзара уралаттар бӀарга Ӏунал деш а волаш кагирхой тхьамада къамаьл доладий, вӀаши эздий бегаш беш, говза хаттараш луш, шира кӀоанолгаш дувцаш ха яьлча тхьамада шийна уллув вагӀачоа бегашха зоахалол дувцаш хиннад, цу гӀулакха мехкарий тхьамада а эше а «фусам-нана» а оарцагӀъяьккхе. «Зоахалол» хинна даьлча йоӀ «раьза» йолаш уж, керда хинна мехкарий «найцеи» «кагирхой нуси» халхабоахаш хиннаб. Цул тӀехьагӀа пандар локхийташ ашарга а ладувгӀаш цхьа хьаькъале хӀама а дийце, аргӀанарча зӀамсага «зоахалол» дувцаш хиннад. Ловзарга баьхкарех цхьа саг хиннавац тхьамада мукъа ца белча йист хила йиш йолаш «бӀижа гӀанда тӀа» бегаш бе ховш вола цхьа зӀамсаг мара. Цун «бокъо» хиннай дош кхосса а юкъеэккха а хаттар де а. Ловзарга пандар лакха хьехаш хиннай цу тайпа говзал йола шой тайпан е лоалахара йоӀ. Нагахьа санна еце кхыча юртара йоалаеш хиннай, лаьрххӀа файтонаца нах бахийте. Укхаза белгалде дезаш да цхьа хӀама. ГӀалгӀай Ӏадатах ловзарга яха, цига дакъа лаца, халха яла, кагийча наха тӀаяха бокъо хиннаяц маьре яханза йолча йиӀий мара. Е сесаг нускал йиха ягӀа йоӀ, жеро цу моттиге дакъа лаца бокъо йолаш хиннаяц. ДӀаяхача замалахь ловзарга халхаялар бахьан долаш сесаг маро юташ моттигаш нийслуш хиннай .

Халхара тайпаш

• Эздий халхар
• Мехка къонахчунна хетадаь халхар
• Къоаной бегашха халхар
• Кагирхой халхар
• ДоттагӀчун халхар
• Мехкарий халхар
• Веший халхар
• Найца халхар
• Йиший виӀий халхар
• Наькъа моаршала́ лийта лацара халхар
• Тов тӀа яьннача боргӀала халхар
• ЖаӀуна халхар
• Котало яьккхача бӀухой халхар

Белгалдаккхар

ТӀатовжамаш

• Куркиев Р. Из истории ингушского танца  (неопр.). «Танцевальный клондайк» (2009). Хоам хьаийца таьрахь: 13.11.2024..