Кердача шера кийчдаь шу
Кердача шера кийчдаь шу, е Кердача шера истол (Нового́дний сто́л) — дукхагӀа долча мехкашка Керда шу тӀалацара атрибут я, мехкарча Ӏадаташка хьажжа ший башхалонаш йолаш. Керда шу дездар мехка леладеш долча ханоргага хьажжа а хул[1]. ХӀиндий, ченкий, коптий, жугтий ханоргашка Керда шу тӀалацар григориански ханоргах хилац. ХӀаьта кердача шера кийчдаь шу массанахьа тайп-тайпара хул. ВӀашагӀъийна хул из, моака хул, цхьалха хул, къаман ӀаьдалагӀа хул, вегетариански е кхыча тайпара а хул.
Тархьар
Кердача шера кийчдаь шун тархьар цахаддаш дувзаденна да моттигерча Ӏадаташца. XIX бӀаьшера Европерча дукхача мехкашка гӀордаьннад салаташ, лоаттамах «сельдь под шубой» яхача сала́та́ тара долаш. Чкъаьра маьха беза хиннабац, къе болча пхьараштеи ахархоште могаш хиннад из ийбе, шоаш беша кхедаьча баьцадаарца вӀашагӀа а тохаш. Норгхой селёдкацара салат латт 1845 шерарча ингалсий поваренни книжка тӀа. Германехье цунна тарра дола салат кийчдеш хиннад кхыча сурсаташца, блюдо заправка ца еш Ӏооттадеш хиннад. Эрсече уж хьачудаьржад XIX бӀаьшера шоллагӀча даькъе цар мо гаргга ингредиенташ йолаш: кхехкаяь коартол, чкъаьра, чахра, моажаовла[2].
Эрсече Тиша Керда шу дездар даьржа дале, ЮАР-е шоллагӀа керда шу белгалду, тархьаре хиннача хӀаманца дувзаденна да из — бӀарчча шера е цӀеа а е салоӀама ди а хинна доацача лаьшта цаӀ мара доаца салоӀама ди хиннад цу дийнахьа. Наджгоанцхой бетта 2-гӀча дийнахьа салаӀа йиш йолаш хиннаб уж, болх беш хиннабац, цу дийнахьа цӀейна шу оттадеш хиннад, шоай гаргараш болча хьоашалгӀа ухаш а, шоашка Ӏазап озийташ болча нахага ашарашкеи халхарашкеи шоай духьале дӀайовзийташ а хиннаб. Ха мел йода из Ӏаьдал дӀашерденнад, хӀанзарча хана чухьа Кейптауна урамаш тӀа наджгоанцхой бетта 2-гӀча дийнахьа 13 эзар совгӀа нах лелаш хул къаьга барзкъаш дувхаш, халха а бувлаш, сийрда зонтикаши, шоклекхаргаши, кхыйола хӀамаши бе а йоахкаш[3].
Эрсече хула кердача шера меню
Революцел хьалха
Россе импере хана таро хилара белгало йолаш кхерза хурсиг хиннай (из шоашта могае вӀаштӀехьа хинна доацача фусамех дӀа мел ийккхарашта) Кердача шера кийчдаьча шун тӀа керттера моттиг дӀалоацаш, хӀана аьлча, оалхазар даа йиш яц аьнна лоархӀаш хиннад, цунца цхьана кердача шера ираз гӀетта дӀадахарах кхераш. Амма цу хӀамах тешар XIX баьшера йовкъага кхаьчача дӀадаьнад, шун тӀа Ӏажашца гӀаж а, дичь а оттаяр дӀахьадаржарца.
СССР хана
Советий хана Кердача шера кийчдаьча шун хувцалуш йоаца атрибуташ хиннай шампанскии, салаташи: винегрет, «Оливье», «сельдь под шубой», заливной чкъаьра, холодец[4], кхыдараш а. Сомашта юкъера массаза а мандаринаши Ӏажаши хиннаб, десерта́ — варении конфеташи. Тайп-тайпара даар кийчдеш хиннад котамахи, боабашкахи, кунехи, москалахи, гӀажахи, иштта тайп-тайпара закускаш а (марш, нахча, цӀе Ӏов), иштта цӀейна торт а. Цхьадола даараш Кердача шера кийчдаьча шун тӀа нийсденнад католикий рождественски даара аналоге гӀолла — католикий цӀей дездеш бола нах дукхагӀа хиларга хьажжа. Кхыдараш, масала «сельдь под шубой» яхар, тӀехьагӀа хьадаь хиннад 1970-гӀча шерашка[5].
ХӀанзара Эрсече
Советий хана тӀехьа Ӏохьоахадаьча даарашта дулхах даь кхыдола даараш тӀакхийттад — масала, фаьренгашха дулх, хӀанзарча тикашкара ингредиентийи сурсатийи эргалои дукхали гойташ дола салаташ а. Кердача шера кийчдаьча шун тӀа нийслу корта бохабу малар а, газацареи газаца доаца малар а, сомаш, иштта тайп-тайпара десерташ а.
Эрсечен къамай Кердача шера меню
Тюркий къамаша (Кавказе дахачар а) ши цӀей дезду, шозза шу оттадеш: Керда шу а, Навруз а — дезала юкъе, хьаьший тӀа ийбеш, тушола бутт чакхбоаллача хана дезду цӀей. ЦӀейна шун тӀа увттаю бешбармак, зӀамигача Ӏаьхаргах яь йикъа суп, шокилгах даь чӀаьпилгаш, губадия, урама, чак-чак, иштта кхыдола даараш а.
Буртошеи, тувешеи, гӀалмакхошеи иштта шозза кердача шера кийчдаь шу увттаду: наджгоанцхой бетта 1-ча дийнахьа а, саькура бетта а — Цаган Сар (Сагаан Сар, КӀай Бутт) яхача цӀей дездеш. Цу дийнахьа Ӏаьдал да «борцоки» яхаш пончикаш кийчъеш (дийнатий кепе а кхыча хӀаман кепе а хьаю цар уж пончикаш).
Ненций а ши керда шу да — Ӏани (лайчилла бетта), ахкани (аьтинга бетта). Ысыах (Керда шу) Сахехье массехк дийнахьа дезду, йоккхий цӀераш ювзаш, дуккха дулхи, чкъаьреи, мерза хӀамаши кийчъю, хороводаш еш, ашараш лекхаш, халхабувлаш сакъерд[6].
Карелехье сюндума яха цӀей долча хана Кердача шера кийчдаь шу дисац пряжени мерзмаькхаши, ячневой худараши, кемах даь блинаши доацаш.
Эвенкеша «Мучун» яха ди белгалду, нганасанаша полярни бийса чакхъялар дезду — наджгоанцхой бетта тӀеххьара деноши, саькура бетта хьалхара деноши; ненций цӀей да — малх тӀалацар; энцаша Керда шу дездиц, тушола бутт чакхбоаллача хана да цар цӀей «Ко позу» яхаш ритуальни Ӏадат леладеш («КӀайдака каьхат» яхилга да из), хӀара доакъашхочунна саь дулх кхоач. Кердача шера кийчдаьча шун тӀа сэвэн яхаш ритуальни даар оттаду — барг-шолха дийнатий кхийхка кагий аьта дулх е чан дулх хьоаналца (2 столови Ӏагал совгӀа йоацаш), керда лаьцача чкъаьрах яь строганина, чкъаьрах даь даараш, Ӏов чуйоалла чӀаьпилгаш, тайп-тайпара комараш йоахкаш[7].
Колыме бахаш бола эвенкий (Гаьнара Малхбоале, Магадана область) шоай керду шу дезду — Хэбденек (сакъердам), малх цӀарабоалачаа дийнахьа.
СССР хана гӀинбухера къамаш советий цӀейнаш хьатӀаийде доладеннад — Керда шу доагӀаш ГӀинбухен дукхагӀа мел долча хадкъаша цӀейна шу увттаду къаман даараш кийчдеш, царца цхьана оливье а, торт а увттаеш[8].
Кинематографеи культуреи
Кердача шера кийчдаьча шун тӀара даараш кинематографе а, иштта телевиденеи, массови культуреи белгалдаьхад. «Ирония судьбы, или С лёгким паром!» яхача кино чура калам «Ма бӀеха хӀама я-кх из шун заливной чкъаьра» («Какая гадость эта ваша заливная рыба!») чӀоагӀа гӀоръяьннай[9][10].
Владимир Гиляровскечу салат дагалаьцийтад ший «Москва и москвичи» яхача книжка тӀа «На Трубе» яхача глава тӀа: «Считалось особым шиком, когда обеды готовил повар-француз Оливье, прославившийся изобретённым им „салатом оливье“, без которого обед не в обед и тайну которого он не открывал»[11].
Галерея
Италехье. Курда шу
Кердача шера кийчдаь шу да Японехье
ЦӀеча Ӏовца йола бутербродаш
.jpg)
Белгалдаккхар
- ↑ New Year's traditions: How do people celebrate the new year around the world? (ингал.). bbc.co.uk. Хоам хьаийца таьрахь: 23.11.2022.
- ↑ Селедка под шубой: история праздничного салата. www.culture.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 29.11.2022.
- ↑ New Year's Day in South Africa (ингал.). Time and Date AS. Хоам хьаийца таьрахь: 29.11.2022.
- ↑ Сколько можно хранить блюда с новогоднего стола? 2x2.su. Хоам хьаийца таьрахь: 29.11.2022.
- ↑ История и рецепт знаменитого салата. ntv.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 29.11.2022.
- ↑ Таймыр: Новый год у коренных народов Севера. dudinka.city.online. Хоам хьаийца таьрахь: 29.11.2022.
- ↑ Старцев А. Ф. Традиционная культура и питание дальневосточных эвенков в прошлом и настоящем // Россия и АТР : Научный журнал. — 2010. — № 1. — С. 60—69. — ISSN 1026-8804.
- ↑ Алексей Черенков, Полина Петренко, Алена Скользина. Дед Мороз к ним не придет. Хоам хьаийца таьрахь: 29.11.2022.
- ↑ Готовим заливную рыбу на Новый год. www.foodestet.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 29.11.2022.
- ↑ Это вкусная-вкусная заливная рыба. www.woman.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 29.11.2022.
- ↑ Ксения Карпова. Девять интересных фактов об оливье. teleprogramma.pro. Хоам хьаийца таьрахь: 30.11.2022.
Литература
- Ava Laboy Capo. Traditions / Superstitions from Around the World!: To Bring in the New Year!. — AuthorHouse, 2013. — 204 с.