Кердача шера совгIат
Ке́рдача ше́ра со́вгӀат (эрс: Новогодний подарок) — Керда шу дездеш долча Ӏадатех совгӀата́ луш дола хӀама.
Тархьар
Вай зама ялалалехь 2000 шу хьатӀадоагӀаш дездаьд эггара хьалха Керда шу, из дездар дувзаденна да Месопотамеца[1]. Цу хана Кердача шера хьалхара бутт лаьрхӀаб тушола бутт.
Дукхача шерашка Керда шу дездеш хиннад бӀаьстен хана ди-бийса нийслуча хана (тушола бетта 20-ча дийнахьа). ХӀаьта мисархоша, фииникийцаша, пирсаша шоай Керда шу доладеш хиннад гурахьа ди-бийса нийслуча хана (тов бетта 20-ча дийнахьа). Янаша цӀай дездаьд Ӏай малх цӀабо́ларца (оагӀой бетта 20-ча дийнахьа).
Ширача Руме ханорг эргадалар дувзаденна хиннад Даьла лоархӀаш хиннача Януса́ текъарца. Цар яхачох, Януса ши юхь хиннай: цхьа юхь хинначунга юхахьийжай, вож — хургдолчунга, цудухьа лерхӀаме хиннад Керда шу тӀаэцарал совгӀа Къаьна шу накъадаккхар. Цу хана доладеннад аьттув бехаш ловцаш дахара Ӏадат. Нах тешаш хиннаб баьккха ловца кхоачашхург хиларах.
Тархьар тохкача Ӏилманхочо Кайллана Дэвенпорта яхачох, цу дийнахьа деза хиннад доттагӀашта совгӀаташ телар — хурмаш, модз, инжир: "Уж тешаш хиннаб цу кхачо шу мерзадерг хиларах. Аьшкан ахча телаш хиннад, цох рузкъагахьа совбалара белгало лоархӀаш[2].
Европе
Ингалсий мехка Тюдорий заман чухь а хиннад совгӀаташ телара Ӏадат. Деза совгӀаташ дикагӀа лаьрхӀад. 1534-ча шера VIII Генриха́ совгӀата дошув даьккха́ йола къулбеи, мах болаш сахьати, Геракла таблицеи, кулгаца каьрдига тӀа яздаь алапати, дийна маймали дена хиннад. Цул тӀехьагӀа дӀа-хьа даьржад из Ӏадат. ДукхагӀа йолча хана совгӀата́ телаш хиннай кулгахйоаллоргаши, моажаяргаши, михьигаши.
XVII бӀаьшере корсама ловзоргаш арахийцай: ингале малайкаш, гезах яь теникаш, доточа фольгах даь зизаш. Уж эггара даьржа совгӀаташ хиннад.
XVIII бӀаьшере уж езагӀа лаьрхӀай Италера говзанча кизгех хьалхара бураш арахеца волаваларца. Цар мах лакха хиннаб, бурех Кердача шера деза совгӀаташ лоархӀандаь. XIX бӀаьшере ингалсий говзанчас Коул Генре арадаьхад открыткаш. Цунна лаьрхӀа сурт диллар хиннав суртанча Джон Хорсли, цунца къе-мискача наха́ кхачеи барзкъаши дӀа-хьа декъаш хиннад цар. 1843-ча шера 2 050 сурт дохка оттадаьд. Кхойтта шу даьнначул тӀехьагӀа Америке открыткаш арахеца моттиг хьайийлай.
ХХ бӀаьшере Европе яьржай шоколад: юаш йола Сантай хьисапе теникаши, пхьагалаши, лаймундаши. Уж совгӀаташ бонбоньеркашка дехкаш хиннад — ховли-довзалеш, ловцаш чудоахкача цӀе кӀопилгашка[3].
ХХ бӀаьшу долалуш, немций мехкарча вахархочо [[Герхард Ланг|Герхарда Ланг] адвент-ханорг арадаьккхад. Эггара хьалха арадаьнна ханоргаш картонах даь хиннад.
Россе
Россе, кхыча мехкашка санна, 988-ча шера кераста дин хьатӀаэцалехьа Керда шу лоархӀаш хиннад тушола бетта 1-ча дийнахьа денз, 1492-ча шера денз — Керда шу дезде болабеннаб тов бетта 1-ча дийнахьа, паччахьа Ивана III ши цӀай вӀашагӀтехачул тӀехьагӀа — Керда шуи хьувкъама цӀайи. Цу таьрахьаца дувзаденна хиннад йоали оброки гулаяр.
1699-ча шера оагӀой бетта Керда шу дездарах указ даьккхад Пётр I, европий мехкай Ӏаьдалах цӀай дезде лаьрхӀа, Сийлахьа Посольства 1697—1698 шерашка Европе волча хана, цар цӀай дездар хоза хетар бахьан долаш. Указа тӀа кертерча даькъе лаьттад цӀеноши, урамаши корсамеи, заьзгеи, дийхкеи ткъовронашца кийчъяр[2].
Керда шу дездеш, совгӀаташ тела болабеннаб Россе паччахьалкхе Екатерина II йолча хана[4]. Из Ӏадат цо Кердача шера совгӀата́ аьшкан ахчеи, сомаши, сомий гаьний ткъовронаши телаш хиннача румхошкара хьаийцад.
Эггара дикагӀа лоархӀаш совгӀат хиннад — корфенташ, пряникаш, мезаметтала хьекха Ӏажаши, бӀараши, пастилаи. Уж хозача кӀопилгашка бонбоньеркашка ехке, телаш хиннай совгӀата.
XIX бӀаьшера юкъарча шерашка кулгаца даь совгӀаташ даьржад. Царна юкъе хиннай кӀопилгаш, бохчаш, фискаш. Гаргарча наха мара телаш хиннадац цу тайпара совгӀаташ. Цу бӀаьшера тӀехьарча шерашка совгӀата тела болабеннаб открыткаш[3].
Белгалдаккхар
- ↑ Why does the new year begin on January 1? | Earth | EarthSky, EarthSky | Updates on your cosmos and world (1 наджгоанцхой 2016). Техкад укх дийнахьа: 13.11.2024.
- ↑ 1 2 От жертвоприношений до подарков: как появились традиции празднования Нового года (неопр.). Forbes.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 13.11.2024.
- ↑ 1 2 Мартышка, ладан и Nintendo: краткая история новогодних подарков, Правила жизни. Техкад укх дийнахьа: 13.11.2024.
- ↑ «Новогодний калейдоскоп»: история традиции дарения новогодних подарков, Национальная библиотека им. А. С. Пушкина Республики Мордовия (30 оагӀой 2021). Техкад укх дийнахьа: 13.11.2024.