Органикай хӀамаш

Рувики материал
Метан, CH4; эггара цхьалхагӀа йолча органикай хӀамаех я

Органикай хоттамаш (да) (эрс: органические вещества́, органические соединения) — углеводородаехи царех хьаянначарехи йола хӀамаш; шийна чу углерод мел йоала химе хоттам чулоаца класс[1] (карбидаши, кӀора цӀалхи, карбонаташи, цхьайоа углерода оксидаши, роданидаши, цианидаши мел йоацар).

Органикай хӀамаш лаьттан чкъорагахьа чӀоагӀа кӀезига нийслу, хӀаьта дунена́ боккха лоадам ба цар, хӀана аьлча йовзаш мел йола вахара кепаш органикай хоттамаш дух тӀа а йолаш айттай. Такие вещества часто включены в дальнейший круговорот жизни, как например органические вещества почвы (к слову, годовая продукция биосферы составляет 380 млрд.т)[2]. Основные дистилляты нефти считаются строительными блоками органических соединений[3]. Органикай хоттамашка углеродал (C) совнагӀа иштта дукхагӀа йолча хана водород (H), кислород (O), азот (N) йолаш хул, дуккха кӀезига — сангал (S), фосфор (P), галогены (F, Cl, Br, I), бор (B) иштта цхьаццадоа маьхалаш (къаьст-къаьстта е тайп-тайпарча бувзамашка)[4].

Классификация

[тоаде | тоаде чура]

Основные классы органических соединений биологического происхождения — белки, липиды, углеводы, нуклеиновые кислоты — содержат, помимо углерода, преимущественно водород, азот, кислород, серу и фосфор. Именно поэтому «классические» органические соединения содержат прежде всего водород, кислород, азот и серу — несмотря на то, что элементами, составляющими органические соединения, помимо углерода могут быть практически любые элементы.

Соединения углерода с другими элементами составляют особый класс органических соединений — элементоорганические соединения. Металлоорганические соединения содержат связь металл-углерод и составляют обширный подкласс элементоорганических соединений.

Номенклатура

[тоаде | тоаде чура]

Органикай номенклатура яхар органикай хӀамай классификацийи цӀерийи раж я. Таханарча дийнахьа яьржа лелашъяр ИЮПАК номенклатура я.

Органикай хоттамий классификаци цхьан керттерча ларде етта я: органикай хоттама физикайи химеи куцаш керттерча шин бехкамах увттаду — углерода округа лоаттамахи, цун функце тоабехи.

Углерода округ мичахьара хьабоалл, цун овла мичахьа ба хьежжа органикай хӀамаш цикла йоацачарнеи циклачарнеи е́къа йиш я. Цикла йоацачарна юкъе предельнияраши предельни йоацараши белгалйоах. Цикла хоттамаш карбоциклачарнеи (алициклаи фоамараи) гетероциклачарнеи екъ.

Алифатика хоттамаш[тоаде | тоаде чура]

Алифатика хоттамаш — шоай лоаттамгахьа фоамара раж йоаца фоамара бувзамаш доаца органикай хӀамаш.

Углеводороды — Алканаш — Алкенаш — Диенаш е Алкадиенаш — Алкинаш — Галогеноводородаш — Спирташ — Тиолаш — Цхьалха эфираш — Альдегидаш — Кетонаш — Карбона цӀалхаш — Чоалхане эфираш — Углеводаш е шекараш — Нафтенаш — Амидаш — Аминаш — Липидаш — Нитрилаш

Фоамара хоттамаш[тоаде | тоаде чура]

Фоамара хоттамаш е аренаш — цаӀ е кхы дукхагӀа фоамара цикла бувзамаш юкъебода органикай хӀамаш (хьажа Фоамарал).

Бензол-Толуол-Ксилол-Анилин-Фенол-Ацетофенон-Бензонитрил- Галогенаренаш-Нафталин-Антрацен-Фенантрен-Бензпирен-Коронен-Азулен-Бифенил-Ионол.

Гетероцикла хоттамаш[тоаде | тоаде чура]

Гетероцикла хоттамаш молекулай лоаттама чу цаӀ мукъагӀа гетерозирхат йола цикл юкъе йода хӀама

Пиррол-Тиофен-Фуран-Пиридин

Полимераш[тоаде | тоаде чура]

Иштта Лакха молекулярни хоттамаш аьнна иштта йовзаш йоа белггала йола хӀамай кеп я полимераш. Цар лоаттамах каст-каста башх-башха кагегӀа дола доакъош юкъе долх. Уж сегменташ цхьатарра хила тарлу, нагахьа санна ювцар геополимер яле. Полимераш макромолекулех лоархӀ — геттара боккхача боарама йолча молекулай класса́. Полимераш органикайи (полиэтилен, полипропилен, плексиглас иштта кхыяраш) органикай йоацаши (силикон) хила йиш йолаш я; синтетикай а (поливинилхлорид) е Ӏалама а (целлюлоза, крахмал).

Лоаттама анализ

[тоаде | тоаде чура]

Карарча хана органикай хоттамашта экам оттабара тайп-тайпара методаш я:

Хьажа иштта

[тоаде | тоаде чура]

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. Spencer L. Seager, Michael R. Slabaugh. Chemistry for Today: general, organic, and biochemistry. Thomson Brooks/Cole, 2004, p. 342. ISBN 0-534-39969-X
  2. Органическое накопление в земной коре - Справочник химика 21. www.chem21.info. Хоам хьаийца таьрахь: 17.11.2019.
  3. Petrochemicals. American Fuel & Petrochemical Manufacturers. American Fuel & Petrochemical Manufacturers. Хоам хьаийца таьрахь: 21.03.2018.
  4. Хомченко Г. П. Пособие по химии для поступающих в вузы. — 4-е изд. испр. и доп. — М.: ООО «Издательство Новая Волна», 2002. стр. 335. ISBN 5-7864-0103-0, ISBN 5-249-00264-1

Ло:Органикай хӀамаш Ло:Органикай хими