Хромосома
Материал ОГЭ/ЕГЭ
Материал ОГЭ/ЕГЭ


Эрсечен Ӏилмай академе техка́ йола ЕГЭ, ОГЭ дӀачуяла кийчвала гӀо деш йола Ӏилман база

Хромосо́маш (ш.-ян. χρῶμα «басар» + σῶμα «дегӀ») — дукхагӀа мел бола тӀехьален хоам лелабу эукариотий оагилга тӀуман чура нуклеопротеидех латта элементаш. Сердалон микроскопа чу хромосомаш митоза е мейоза оагилга декъадаларгахьа мара къоастаелац. Ерригача хромосомай гулламах кариотип оал. Из хӀара Биологен кепа ши-ший хул[1].
Эукариотий хромосома дукхача генех латтача цхьан геттара йӀаьхача ДНК молекулах хьахул. Эукариотий хромосома́ эшаш йолча функциональни элементех я центромераи, теломераи репликацен инициацен тӀадами. Репликаце юхьига тӀадамаши (инициаце сайташ), хромосомий чаккхенашта йоахка теломераши бахьан долаш ДНК молекулай аьттув ба толамца репликаци е, цу юкъа ДНК йижарашха йолча молекулий центромерашка митоз хулача хана екъаялара йоачӀингах дӀахотта а луш нийсса дӀахьайолхийташ[2]..
Термин оттаеча хана эукариоташкахь белгалйоахача элементашта оттаяьяр, хӀаьта тӀехьарча хана нӀанкӀигий е вирусий хромосомаш ювца баьннаб. Из бахьан долаш хромосомай доккхагӀа дола маӀан «тӀехьален хоам лелабеш, кхоачаш беш, дӀахьакхоачийташ йолеи нуклеина кислота шийгахь йолеи структура» аьнна увттаду[3]. Эукариотий хромосомаш — тӀуман чу, митохондре чу, пластида чу ДНК йола структура я. Прокариотий хромосомаш — тӀум йоаца оагилга чура ДНК йола структураш. Вирусий хромосомаш — капсида лоаттаме йола ДНКа е РНЦӀа молекула.
Хромосомаш хьаястар
Хромосомий сурт оттадар духхьашха дех XIX-ча бӀаьшера 70-ча шерашка, уж хьаястар дехк тайпа-тайпарча нахага: И. Д. Чистяковга (1873), А. Шнейдерга (1873), Э. Страсбургерга (1875), О. Бючлига (1876), иштта кхычарга а[4]. ДукхагӀа хромосомаш хьаяьста шу лоархӀ 1882-гӀа шу, уж духхьашха хьаяьстар — немций анатом хинна Флемминг Вальтер. Ший «Zellsubstanz, Kern und Zelltheilung» яхача фундаментальни кинижка чу хьагул а баь лостам баьб цо хромосомаех болча хоама́, ше даьча тохкамех бола хоам тӀа а те́ха́. «Хромосома» яха термин хьийха́р немций гистолог хинна Г. Вальдейер хиннав 1888-ча шера. «Хромосома» яхачун маӀан ше ма дарра дийцача, «басар даь дегӀ» яхилга да, хӀана аьлча азур а, основни фуксин а, орсеин а, кхыдола оснóвни басараша дика бувзам бу хромосомашца[3].
Белгалдаккхар
- ↑ Тарантул В. З. . Толковый биотехнологический словарь. — М.: Языки славянских культур, 2009. — 936 с. — 400 экз. — ISBN 978-5-9551-0342-6.
- ↑ Молекулярная биология клетки: в 3-х томах / Б. Альбертс, А. Джонсон, Д. Льюис и др. — М.-Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», Институт компьютерных исследований, 2013. — Т. I. — 808 с. — ISBN 978-5-4344-0112-8. — С. 309—336.
- ↑ 1 2 Коряков, Жимулёв, 2009, оа. 9.
- ↑ Филипченко Ю. А. . Генетика. — Л.: Типография «Печатный Двор», 1929. — 379 с.
Литература
- Захаров А. Ф., Бенюш В. А., Кулешов Н. П., Барановская Л. И. . Хромосомы человека. Атлас. — М.: Медицина, 1982. — 263 с.
- Инге-Вечтомов С. Г. . Генетика с основами селекции: учебник для студентов высших учебных заведений. — СПб.: Изд-во Н-Л, 2010. — 720 с. — ISBN 978-5-94869-105-3. — С. 193—194.
- Коряков Д. Е., Жимулев И. Ф. . Хромосомы. Структура и функции. — Новосибирск: Изд-во СО РАН, 2009. — 258 с. — ISBN 978-5-7692-1045-7.
- Лима-де-Фариа А. . Похвала «глупости» хромосомы. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2012. — 312 с. — ISBN 978-5-9963-0148-5.
- Молекулярная биология клетки: в 3-х томах / Б. Альбертс, А. Джонсон, Д. Льюис и др. — М.-Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», Институт компьютерных исследований, 2013. — Т. I. — 808 с. — ISBN 978-5-4344-0112-8. — С. 325—359.