Казахий мотт

Рувики материал
Казахий мотт
ДукхагӀа болча бахархоша а (баьдеча бесаца белгалдаьд), кӀезигагӀа болча бахархоша а (сийрдача бесаца белгалдаьд) казахий мотт бувца лаьтташ
ДукхагӀа болча бахархоша а (баьдеча бесаца белгалдаьд), кӀезигагӀа болча бахархоша а (сийрдача бесаца белгалдаьд) казахий мотт бувца лаьтташ
Ший цӀи • (Латин.) qazaq tılı, qazaqşa, qazaq tili, qazaqśa • (Кирил.) қазақ тілі, қазақша
• (Ӏарб.) قازاق ءتىلى.
Паччахьалкхенаш Казахехье, Ченкехье, Узбекехье, Эрсече, Моалойче, Туркменехье, Немцехье, ГӀиргӀизойче, Туркехье, Иран, ГӀозлойче, Украина
Регионаш
Керттера статус

 Казахехье
 Россе Федераци (Республика Алтай)
 Ченкехье (Или-Казахий автономе округ)
Къамашта юкъера организацеш:
Тюркий совет Тюркий паччахьалкхений организаци

ЕврАзЭС Евразе экономикан союз
Урхалду организаци Казахий мехка товшхалеи спортеи министерство
Мотт ле́беча́р дукхал 16,65 млн[1]
Статус маьрша ба
Классификаци
ОагӀат Евразе метташ

Алтаера метташ

Тюркий ткъовро
Кипчакий тоаба
Кипчакий-негӀий кӀалтоаба
Йоазув кириллица, Ӏарбий йоазув, латиний йоазув, Брайля казахий шрифт
Меттай кодаш
ГОСТ 7.75–97 каз 255
ISO 639-1 kk
ISO 639-2 kaz
ISO 639-3 kaz
WALS kaz
Ethnologue kaz
IETF kk
Glottolog kaza1248
РУВИКИ укх меттала

Казахий мотт (қазақ тілі, қазақша, qazaq tılı, qazaqşa, قازاق ءتىلى، قازاقشا) — казахий къаман мотт; туркий меттаех цаӀ ба. Казахстане паччахьалкхен мотт лоархӀаш ба. ДӀахьабаьржа иштта Эрсечеи, Ченкехьеи, Узбекехьеи, Туркехьеи, Моалойчеи бахаш болча казахашта юкъе. Эггара гаргагӀа метташ да — къаракхалпакхий, негӀий, карагаший. Цхьана кипчакий-негӀий кӀалтоаба хьаю цар кипчакий меттай тоабан чухьа[2].

Эттаб XIV—XVII бӀаьшераш долхача юкъа́ хӀанзарча Казахехьен лаьттан тӀа гарга долча йорт етташ лийннача тукхамашта юкъе, из хиннад Дошо Орда йохача хана[2]. Кипчакий-негӀий кӀалтоабан кхыча меттаех юххера хьакъаьстаб XVII бӀаьшу ахнега кхоачача хана[3].

Кипчакий-негӀий ткъоврон меттаех казахий мотт къедийташ йолча белгалонех да тюркий юкъарча дешашка «ч», «ш» яха фонемаш «ш», «с» яхача алапашта хувцари, «м-б-п», «н-д-т» яха фонемаш чередовани еш хилари уж дешагахьа мичахьа латт хьежжа, иштта, кхыча метташца дусташ хилча, пирсаьнийи Ӏарбийи метташкара дешаш хьаэцари[3][4].

Ареи дукхали

[тоаде | тоаде чура]

Мотт ле́бу дукхагӀча даькъе Казахехьа. Цул совгӀа из бувц Узбекехьен а, Туркменехьен а, Таджикехьен а, Эрсечен а цхьайолча регионашка ба́хача каза́хаша, иштта СССР хиннача кхыча мехкашка а. Цул совгӀа из бувц СССРал арахьа а — Ченкехьен Синьцзян-УйгӀурой автономе шахьаре, малхбузехьарча Моалойче. КӀезигагӀа баьржаб Афганехьа, Иране, Туркехьа.

2009-ча шера Казахехьа хьисап деш нах дӀаязбарах 9 982 276 гаргга казахо казахий мотт ший наьна мотт ба аьнна дӀаязбайтаб[5].

Эрсечерча казахаша бувц казахий мотти (72 %)[6] эрсий мотти (98 %)[7].

«Этнолог» яхача дунен меттай хоамашка чу 2009-ча шера казахий мотт бувцачар дукхал 13 161 980 саг хила тарлулга лоархӀ[8]

ХӀанзара казахий алапат[тоаде | тоаде чура]

А а Ә ә Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Қ қ Л л М м Н н Ң ң О о
Ө ө П п Р р С с Т т У у Ұ ұ Ү ү Ф ф Х х
Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы І і Ь ь Э э
Ю ю Я я

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. Kazakh language resources | Joshua Project. Хоам хьаийца таьрахь: 22.11.2022. Архиваци яьй 22.11.2022.
  2. 1 2 Баскаков Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М., 1952. — Т. XI, вып. 2. — С. 121—134. Архиве диллад 23 12 2019.
  3. 1 2 Тенишев Э. Р. и др. Кыпчакская группа // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Тенишев Э. Р.. — Москва: Наука, 2002. — 767 с.
  4. Казахский язык // Доккха советий энциклопеди : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  5. Население по национальности и родному языку // Итоги Национальной переписи населения 2009 года в Республике Казахстан / А.Смаилова. — Астана, 2010. — С. 251. — 297 p.
  6. Владение языками (кроме русского) населением наиболее многочисленных национальностей (с численностью 400 тысяч человек и более) // Wayback Machine архиве дӀадилла шоллар (4.11.2006) по данным переписи 2002 г.
  7. Население по национальности и владению русским языком // Wayback Machine архиве дӀадилла шоллар (19.07.2011) по данным переписи 2002 г.
  8. Ethnologue.com // Wayback Machine архиве дӀадилла шоллар (14.03.2019) (ингл.)

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]