Хандеша спряжени
Хандеша спряжени (эрс: спряжение) оал хандош соттамашца, йовхьашца, ханашца хувцадаларах. Эрсий метта хандош цул совгӀа яха́ча хана чухьа е ла́ра соттаме классашца а хувцалу[1][2].
Кхыча меттай хандеша спряжени
Кхыча меттай спряженешта юкъе соттамаши ханаши кӀезигагӀа е дукхагӀа хилар башхало я. Масала, эрсий метта кхо хаи кхо соттами ба; ширача яний метта ворхӀ хаи биъ соттами ба; ГӀинбухерча Американ индейций метта ийснел совгӀа соттам ба[3].
ГӀалгӀай метта хандеша спряжени
Йола ха кхоллаш, дукхагӀдолча хандешай лард эргаялац (дувца — дувц, вела — вел). Бакъда, цхьаццадолча хандешай лард эргайоал. Из хул чухьара флекси бахьан долаш. Цу хувцалуча лардага хьежжа гӀалгӀай метта 12 спряжени белгалйоал.
• 1-гӀа спряжени Укхаза белгалза форме лардага йӀаьха оаз «а́» хуле, из «оа» яьхачунга йоал (а́ла — оал, да́ла — доал, кха́ба — кхоаб)
• 2-гӀа спряжени Лардага дӀаьха «а́» дола хандош, йола ха кхоллаш, ах дӀаьхача оазага доал (да́жа — даж, ва́ха — вах, къа́га — къаг)
• 3-гӀа спряжени Нагахьа лардашка ах дӀаьха «а́» латте, из лоацача «уо / о» дифтонгага доал (лакха — локх, хьакха — хьокх, марца — морц, саца — соц, такха — токх).
• 4-гӀа спряжени Лардашка йола ах лоаца оаз «а» хувцалац, тӀехьара лоаца оаз Ӏойож (таба — таб, дакха — дакх, хьага — хьаг).
• 5-гӀа спряжени Лардашка йӀаьха дифтонг иэ/е лоацлу (ле́кха — лекх, ве́ла — вел, кхе́ра — кхер, де́ша — деш).
• 6-гӀа спряжени Лардашка латта лоаца дифтонг иэ/е хувцалац (дерза — дерз, хьеста — хьест).
• 7-гӀа спряжени Лардашка латта йӀаьха дифтонг уо/о лоацлу (до́гӀа — догӀ, то́ха — тох, во́ха — вох, то́ла — тол)
• 8-гӀа спряжени Лардашка латта лоаца дифтонг уо/о хувцалац. Духхьал деша тӀехьара оаз Ӏойож (мотта — мотт, хотта — хотт).
• 9-гӀа спряжени Лардашка «ов» латта хандешаш чудолх (къовса — къовс, совса — совс, тхьовса — тхьовс).
• 10-гӀа спряжени Лардашка «ув» латта хандешаш чудолх (дувша — дувш, къувса — къувс, цӀувза цӀувз, хьувза — хьувз).
• 11-гӀа спряжени Лардашка латта лоаца «и» доал лоаца «у» яьхача оазага (виса — вус, дила — дул, дитта — дутт, тига — туг).
• 12-гӀа спряжени Укх чу долх цхьан дешдаькъах латта хандешаш (та — тов, ла — лов, га — гов, ха- хов, га — гу, зе — зув, ле — лув, те — тув, хье — хьув)[1].
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Аушева, Оздоева, 2021, оа. 211.
- ↑ Гандалоева, 2023.
- ↑ Барахоева, Кодзоев, Хайров, 2016, оа. 288.
Литература
- Аушева Э. А., Оздоева Э. Г. ХӀанзара гӀалгӀай мотт.Морфологи. — Назрань : «КЕП», 2021. — 211 с.
- Барахоева Н. М., Кодзоев Н. Д., Хайров Б. А. Г1алг1ай-эрсий терминий дошлорг. — Нальчик : «Тетраграф»], 2016. — 288 с.
- Гандалоева А. З. =Г1алг1ай мотт. — Наьсаре : «КЕП», 2023. — 106 с.
- Мальсагов З. К. Ингушская грамматика со сборником ингушских слов. — Владикавказ : Гостипография «СВЕТ», 1925. — 33 с.