ХӀамаш хувцаялар
Метаболи́зм (я) е хӀамаш хувцаялар (да) — вахар лоаттадар духьа организма дегӀа чу хула химе реакцеш. Цу балхаша организм дегӀаяйта, ебаяйта, ший лоаттам лелабайта, гонахьен Ӏаткъарах духьала латтийта.
Метаболизм шин даькъе е́къ: катаболизма́и анаболизма́и. Катаболизмагахь чоалхане органикай хӀамаш цхьалхагӀа йолчарех йо́х, хьинар хьадоалаш. ТӀаккха анаболизма процессашка — цхьалханеча хӀамаех чоалханегӀъяраш вӀашагӀъехк хьинар доа а деш.
ХӀамаш хувцаялара химе реакций серех метаболизма наькъаш оал. Царгахь цхьайола биологега диллача лоадам бола молекулаш шоай аргӀах кхыча молекулашка ювл ферменташа да́къа а лоацаш.
Метаболизма эволюционни аспекташ
Керттера метаболизма наькъаши цар компоненташи цхьатарра я дуккхача биологе кепашта, цо тешал ду массадола дийнаташ вӀаши тара хилар[1]. Масала, цхьайола карбона кислоташ, (трикарбона кислотий цикла интермедиаташ йола) дуккхача дийнача дегӀамашкахь хул нӀа́нкӀигашкара хьа а волавенна эукариотий дукха оагилгаш йолча дийнача дегӀамашка кхаччалца[2]. ХӀамаш хувцаяларгахь таралесташ йола моттигаш ювзаенна хила езаш я метаболизма наькъаш чӀоагӀа эффективни хиларцеи, эволюцегахь уж хьалха хьахиларцеи[3][4].
Биологе молекулаш
Дийна мел йолча хӀамай лоаттаме йолча органикай хӀамаех я дукхагӀча даькъе аминокислоташи, углеводаши, липидаши (каст-каста махьараш оалаш йола), иштта нуклеина кислоташи. Уж молекулаш вахаре лоадам бола да́къа лоацаш хиларах метаболизма реакцеш царна гонахь кхест: е оагилгаш хьаеча хана уж молекулаш хьакхоллара́ хьожаяь хул уж реакцеш, е уж йоха а яь царех хьинар доаккхаш хул. Дукха лоадаме биохиме реакцеш я ДНКи белокаштеи синтез ергйолаш вӀашагӀъетталуш.
| Молекулай тайпа | Мономера ке́па цӀи | Полимера ке́па цӀи | Полимера ке́пий масалаш |
|---|---|---|---|
| Аминокислоташ | Аминокислоташ | Белокаш (полипептидаш) | Фибриллярнии глобулярнии белокаш |
| Углеводаш | Моносахаридаш | Полисахаридаш | Крахмал, гликоген, целлюлоза |
| Нуклеина кислоташ | Нуклеотидаш | Полинуклеотидаш | ДНКи РНКи |
Белгалдаккхар
- ↑ Pace N. R. The universal nature of biochemistry (ингл.) // Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America : journal. — 2001. — January (vol. 98, no. 3). — P. 805—808. — DOI:10.1073/pnas.98.3.805. — PMID 11158550. — PMC 33372.
- ↑ Smith E., Morowitz H. Universality in intermediary metabolism (ингл.) // Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America : journal. — 2004. — Vol. 101, no. 36. — P. 13168—13173. — DOI:10.1073/pnas.0404922101. — PMID 15340153. — PMC 516543.
- ↑ Ebenhöh O., Heinrich R. Evolutionary optimization of metabolic pathways. Theoretical reconstruction of the stoichiometry of ATP and NADH producing systems (ингл.) // Bull Math Biol : journal. — 2001. — Vol. 63, no. 1. — P. 21—55. — DOI:10.1006/bulm.2000.0197. — PMID 11146883.
- ↑ Meléndez-Hevia E., Waddell T., Cascante M. The puzzle of the Krebs citric acid cycle: assembling the pieces of chemically feasible reactions, and opportunism in the design of metabolic pathways during evolution (ингл.) // Journal of Molecular Evolution : journal. — 1996. — Vol. 43, no. 3. — P. 293—303. — DOI:10.1007/BF02338838. — PMID 8703096.