ГӀалгӀай дувхар
ГӀалгӀай дувхар (эрс: Ингу́шский костю́м)— цӀагӀа, ара, дикан тӀа, вон тӀа гӀалгӀаша тӀадувхадаь дувхар.
ГӀалгӀай дувхарах яздаьд XVIII бӀаьшера 80-ча шерашка ший йоазонашка Якоб Рейнегс[1], иштта яздеш хиннав XIX бӀаьшера Кавказе хинна Юлиус фон Клапрот[2][3], кӀезиг-дукха тӀехьагӀа — Мориц фон Энгельгардт[4], тӀехьагӀа Кавказ тохкаш хинна Ӏилманхоша а даьд йоазонаш: А. Н. Генко[5], Л. П. Семёнов[6], Е. И. Крупнов[7], кхыча́р а.
Хьалхара гӀалгӀай дувхар
КӀа́да юкъе́да́лале дукхагӀдола барзкъаш маьшах (эрс: сукно домотканное) даь хиннад. Маша хьабе кхоачам вӀашагӀтохаш, хьалххе а тха кийчдеш хиннад, вешта аьлча къаж а дий, дитта а дитте, оалхаш хиннад. Цул тӀехьагӀа корхаш а дий, йоачӀингаца хьийзе аьхинг деш, кхоачам балла 15-17 йоачӀинг дизза аьхинг вӀашагӀтехача, тӀалхах дӀабувзаш хиннаб ма́ша. Из ма́ша хьабеш леладаьд духьараш (эрс: простейший ткацкий станок), тӀалх (эрс: ткацкий станок). Нагахь санна духьарашца ехки чӀагӀашки (эрс: челнок) мара деце, тӀалхаца толдаш а хиннад. Ширача хана денз оалаш хьадоагӀа: «Геза ахкарца чиллан толдашца догаш даьреш деча кхоний кхы я хьо».
Аьхингах орг беча хана йокъаеннача сискала чӀорга тӀа тӀалусташ хиннад из. Ширача хана «Лоам биача устагӀан кӀаьда тха дика да маша бе» яьхад гӀалгӀаша. Гурахьа даьккха тханка (эрс: живая стрижка), до (ӀажагӀа хьоанал) дӀадоаккхаш, кхаца (эрс: щелок) дитта а дитте, докъаделча алха а аьлхе, йоачӀингаца хьийзача маша бе дӀатохаш хиннад. ХӀара аьхинга гов ахкарах чакх а доаккхаш, тӀалх бале толдех а чакхдоаккхаш, дӀоахалла дӀатохаш хиннад цул тӀехьагӀа. Цунах «урхал» (эрс: основа) оал. ЧӀагӀашкаца пхорагӀа чакхдоахачох «Ӏаь» оал. «Са нанас бийдача аьхингаца дӀавийхкар пхеннена хьаваста мегадац» яздаь го йиш я гӀалгӀай багахбувцама тӀа. Маша хьабаь баьлча хьийнаб, цул тӀехьагӀа кхаца бутташ хиннаб. ТӀаккха ло а баьккхе, барзкъа хьадаьд цох.
Белгалдаккхар
- ↑ Якоб Рейнегс, 1986, оа. 21—35.
- ↑ Klaproth. «Voyage au mont Caucase et en Georgie». Paris. MD CCCXXIII. T. II, 247
- ↑ Юлиус фон Клапрот, 2005, оа. 49.
- ↑ Мориц фон Энгельгардт, 1999, оа. 109.
- ↑ Генко, 1930, оа. 731.
- ↑ Семёнов, 1959, оа. 378.
- ↑ Крупнов, 1971, оа. 93—94.
Литература
- Генко А. Н. Из культурного прошлого ингушей // Записки Коллегии востоковедов при Азиатском музее АН СССР.. — Л, 1930. — Т. V. — С. 681—761.
- Крупнов Е. И. Средневековая Ингушетия. — М.: Наука, 1971. — 208 с. — 2800 экз.
- Путешествие в Крым и на Кавказ Моритца фон Энгельгардта и Фридриха Паротта, доктора медицины // Ингушетия и ингуши / Марьям Яндиева. — Назрань – Москва, 1999.
- Семёнов Л. П. %D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B5%D0%B9-%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D1%83%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%BE/ Фригийские мотивы в древней ингушской культуре // Известия Чечено-Ингушского научно-исследовательского института истории, языка и литературы.. — Грозный, 1959. — Т. 1. — С. 197—219.
- Юлиус фон Клапрот. Путешествие на Кавказ и в Грузию предпринятое в 1807 и 1808 годах / Извлечения. Пер. с нем. Б.Д. Газиков // Архивный вестник ГАС РИ. Вып. II.. — Назрань, 2005.
- Гаджиев В. Г. Якоб Рейнегс о Чечено-Ингушетии // Нохч-ГӀалгӀайчен политикани экономикани дегӀада́ра хаттараш (XVIII бӀаьшарегара – XX юхьага кхаччалца) = Вопросы политического и экономического развития Чечено-Ингушетии (XVIII – начало XX века).. — Грозный, 1986.