ГӀалгӀай

Рувики материал
ГӀалгӀай
Шоай цӀи гӀа: ГӀалгӀай
Дукхал / ареал
Массабараш: 1 млн[15]

 Россе Федераци: 444 833 (2010)[1][2][3]

 Туркий мохк: 85 000 (2020)[5][6]
 Шаьме: 34 500 (2010)[7][8][9]
 Иордани: 25 500 (2010)[7][8]
 ГӀазакхстане: 18 000 (2016)[10]
 Узбекистане: 800 (2016)[11]
 ГӀиргӀизстане: 568 (1999)[12]
 США: (белггал хац)[13][14]
 Европа: 200 000 (2020)[15]

Описание
Археологе товшхал Кобански
Мотт гӀалгӀай
Ди сунний ислам
Раса тайпа европеоидаш: кавказа тайпа[29]
Юкъеболх нахски къамаш
Гаргара къамаш бацой, нохчий
РУВИКИ.Медиа логотип РУВИКИ.Медиа чура файлаш
Перейти к шаблону «ГӀалгӀайчен тархьар» ГӀалгӀайчен тархьар
Майкопа Курахин-А́рахин культураш
Къобана культура
Юкъера бӀаьшераш
Россе импери
БӀорахой тӀем хана чухьа
СССР-а юкъе хинна ГӀалгӀайче
ГӀалгӀайче Россен юкъе йолча хана

ГӀалгӀай (ба) (эрс: Ингуши), исторе иштта: гаргарий (эрс: гаргареи), дзӀардзувкъой (дзурдзуки), кистий (кисты, кистины) — Кавказера къам. ГӀалгӀайче, хӀанзарча ГӀалме шахьареи Буро тӀеи хьалха денз даха къам да[30][31][32]. Иштта, дуккха хана денз баьхаб Нохчий мехка хӀанзарча Серноводски шахьареи Оарштхой-Фарта шахьареи[33]. Цул совгӀа гӀалгӀай диаспораш я цхьайолча паччахьалкхенашка Европеи, Юкъерча Азеи, Гаргарча Малхбоалеи[34][35][36]. Дерригача дунен тӀа гӀалгӀай 1 млн саг ва[15]. Юххьанца исторе хьоахабаьб I бӀаьшера Страбон яхача шира яний Ӏилманхочун белхагахьа, тӀехьагӀа иштта хьоахабаьб юкъерча бӀаьшерий эрмалойи, Ӏарбийи, гуржийи йоазонашка[⇨].

ГӀалгӀаша бувцар гӀалгӀай мотт ба, гӀалгӀай йоазув кириллица ларда тӀа латт. Лелабеш бола ди Ислам ба.

Антропологе тайпа

[тоаде | тоаде чура]

«Кавказера раса» (лат: Varietas Caucasia, ингал: «Caucasian race») яхача терминаца белгалйоаккх кӀай раса, масала, ингалсий метта. Из белгалдаьр цӀихеза немций Ӏилманхо ва — Иоганн Фридрих Блуменбах. Цун хетар «Кавказ — адамле хьадаьнна моттиг» я. Кавказе дахаш дола къамаш цӀийца эггара цӀенагӀа да аьнна яздаьд цо[37][38]. Цу Кавказа расай Къулбаседа Кавказера вариант я — Кавказа антропологе тайпа. Из тайпа белгалдоаккх тахан юкъерча Кавказе дахача къамашка, къобана археологе культура яьржа хинначеи (вай з. хь. II бӀаьшера юкъера денз — I бӀаьшера чаккхенга кхаччалца) аланой (I—XV бӀаьшерашка) баьхачеи. Шира гӀалгӀай тархьар тохкаш хиннача Ф. И. Горепекина яздаьд:

«ХӀанз ха́ декхарийла ва хӀаравар вай даьй бовзара а, хьалхагӀара культуреи мотти хьабаьнна моттиг йовзара а дӀоагӀа Кавказе уллалга. Вай ширача дайх дисача гӀалгӀай-нохчий къамо лораду из»[39].

Антрополог хиннача В. В. Бунака яздаьд:

Кхы мел долча Къулбаседа Кавказерча къамаел эггара дукхагӀа гӀалгӀашта юкъе дисад из кавказа тайпа[29].

Последний языческий жрец Ингушетии Элмарз.jpg
Элмарз Хаутиев
Chakh Akhriev.jpg
Чах Ахриев
Tsogol Buzurtanov.jpg
Цогол Бузуртанов

Ӏар / дукхал

[тоаде | тоаде чура]

Таханарча дийнахьа дукхагӀа бола гӀалгӀай Россе Федераце бах, къаьстта — ГӀалгӀай Республике. ГӀалгӀай тархьаргахьа гӀалгӀай къаман миграцей тайп-тайпара мураш белгалйоах.

ТӀеххьара гӀалгӀай цӀув а хинна, тӀаккха бусалба ди тӀаийца́ а вола Ховтанаькъан Элмарза-Хьажа

ЖӀаргахой ди[тоаде | тоаде чура]

Тархьархо хиннача Далгат Башира хьаяьха́чох[40], жӀаргахой ди ГӀалгӀай мехка эггара хьалхагӀа XтбӀаьшера гарга чубаьннаб Гуржашкахьара, цудухьа ди кхайко́ бехка́ хиннараш а гуржий хиннаб[40]. Нохчийи ГӀалгӀайи мехкашка хӀанз а тӀехьа дуккха цу ханара гӀишлош а, вешта жӀаргахой ди хинна хилара белгалонаш а я, селлара из чӀоагӀа баьржар хилар бахьан долаш[40]. Ӏилманхочун балхашка дукха тайп-тайпара юкъерча бӀаьшерашка баьха́ча тархьархойи наькъахойи тешалаш доалдаьд, цар яьха́чох, гӀалгӀай лаьтта киназаш дийтта́ хиннад, монастырь етта́ хинна а хила мег[40]. Къаьстта аьлча, къаман немций хиннача Иоганн Гюльденштедти Петра-Симон Палласи яхача Ӏилманхоша XVIII бӀаьшера уж ГӀалгӀай мехка хинначул тӀехьагӀа даьча тешалашта тӀатовжаш хилча, ТкъобӀаь-Ерда чу (IX—X бӀаьшерашка етта хинна йолча[41]) «дошо, сигала, Ӏаьржача бесара алапашца яздаь хинна» жайнаш даьда́д, иштта наӀара сана тӀа, чувоаллаш, «готикай алапашца» йоазош дар яхаш дувцаш а хиннаб[40].

Ислам[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай сунний бусалба ба, шафиӀий мацабах а ба. Суфий тӀарийкъаташта юкъера леладеш шиъ да: къадарийи накъшбандийи[42][43].

Ислам гӀалгӀашта юкъе дала доладеннад кхы а VIII бӀаьшера, Ӏарбий Даьра аьлега гӀоллеи Аьшка наӀарашка гӀоллеи гӀа́жараштеи аланаштеи духьала тӀемаш де ухача хана. Цу ханара я аьнна лоархӀаш я Кистий чӀоже уллача Аьрзи яхача юрта корадаь дола боарзах даь дола аьрзиСулейма аьрзи»). Яьккха́ча феса́ юкъе а нийсденна кхаьча хила дезаш да из укхаза ГӀалгӀай Лоам[44]. Тахан из зӀамига бӀалгӀа бусалба исбахьален борзах яьча хӀамашта юкъера эггара ширагӀа я аьнна лоархӀ Ӏилманхоша[45]. Из аьрзи тхьамагӀа мо леладеш хиннад Аьрзе баьха́ча гӀалгӀаша, цӀенгагара-цӀенга воккха-воккхагӀчунга а кхоачаш[46]. ХӀаьта, ЖӀайрах яхача юрта цӀи ювзаенна хила езаш я йоах Ӏилманхоша аль-Джарроахь ибн ӀабдуллоахӀ яхача Ӏарбий бӀунбаьччаца[47].

ГӀалгӀаша бусалба ди лелабеш хинналга тешалдеш йоазонаш да XVIII бӀаьшера, ишта Вахушти Багратиони яхачо яздаьд Ангуштара нах сунний бусалба ба аьнна[48]. Цхьабакъда беррига гӀалгӀай бусалба хьахиннабац Илисха-Юртара Киший Хьажа XIX бӀаьшера ГӀалгӀайче хьавенача хана мара. Цу хана денз гӀалгӀашта юкъе даьржад суфий тӀарийкъаташ: къадарийи накъшбандийи[49].

Хьажа иштта

[тоаде | тоаде чура]

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России
  2. Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010
  3. Вот какие мы — россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения // Российская газета, Федеральный выпуск № 284(5660), 22.12.2011.
  4. Приложения к итогам ВПН 2010 года в городе Москве// Мосстат Архиве диллад 2012 шера саькура 8 дийнахьа.: Приложение 5. Национальный состав населения по г. Москва (тӀакхоачача боаца тӀатовжам)
  5. Полевой Н. Ингушская диаспора в Турции // Ингушетия : газета. — 2020. — 13 августа.
  6. Степанова А. «Люди башен»: Как живут ингуши // Russia Beyond, 03.10.2018
  7. 1 2 Льянова Р. У-М. Ингушская диаспора Ближнего Востока Архиве диллад 2021 шера ардара 22 дийнахьа. // Государственная архивная служба Республики Ингушетия, 17.06.2013.
  8. 1 2 Ингуши Архиве диллад 2022 шера тов 24 дийнахьа. // Goturist
  9. В Сирии воюют ингуши, и возглавляют одни из самых дерзких боевых групп повстанцев // «Беzформата», 11.01.2019 (08.03.2013).
  10. Ingush in Kazakhstan (ингал.). // Joshua Project[ru]. Хоам хьаийца таьрахь: 21.02.2016.
  11. Country: Uzbekistan (ингал.). // Joshua Project[ru]. Хоам хьаийца таьрахь: 21.02.2016.
  12. Хауг В. Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии. // Демоскоп.
  13. Харсиева Л. Международный день кино. Ингуши в Лос-Анджелесе в начале XX века // Ингушетия : газета. — 2016. — 28 декабря.
  14. Гантимурова Т. Дети ингушских беженцев отправились в США, где проведут три месяца в американских семьях // Кавказский узел, 21.07.2014.
  15. 1 2 3 Албогачиева, 2017, оа. 4.
  16. Ждут ли Юнус-Бека Евкурова в Европе и коротко об организаторах встречи в Бельгии // Habar.org. — 2012. Архиве диллад 2018 шера оагӀой 24 дийнахьа.
  17. Евкуров опроверг слухи о силовом возвращении на родину проживающих в Бельгии ингушей // Ведомости, 25.11.2012.
  18. Цечоев А., Паров А. Об ингушской диаспоре в Турции // Программа «Интервью». ГНТРК «Ингушетия» (2019). Хоам хьаийца таьрахь: 1.09.2022.
  19. Алиханов А. Европейские ингуши познакомили жителей столицы Пятой республики с культурой своей Родины // Сердало : газета. — 2021. — 25 октября. Архиве диллад 2022 шера маьтсела 24 дийнахьа.
  20. Муцольгов М. Ингушский правозащитник: Живя в Норвегии, вайнахи строго берегут свои национальные традиции // Regnum, 03.06.2008.
  21. Севрюкова Е. Связанные родством // «Наши лица» : журнал. — 2019. — С. 37.
  22. Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. // Государственная служба статистики Украины.
  23. Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Население по национальности и родному языку. // Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Архиваци яьй 3.02.2012. Архиве диллад 2010 шера тов 18 дийнахьа.
  24. Распределение населения Латвии по национальному составу и национальности на 01.01.2021.
  25. Виктория С. Торжества в Лидсе. Ингушская диаспора отметила День Победы в Великобритании // Ингушетия : газета. — 2018. — 14 мая.
  26. Боков И. Публикация из английской газеты про ингушей Архиве диллад 2022 шера тушола 2 дийнахьа. // «Бакъдар», 10.01.2019.
  27. Митинги в поддержку ингушских активистов прошли в Бельгии и Финляндии // Кавказский узел, 06.04.2019.
  28. news.myseldon. Ингушские «викинги» в Дании: «Мы раскиданы по островам, но стараемся общаться» : информационный сайт.
  29. 1 2 Бунак, 1935.
  30. Терский календарь, 1895, оа. 14.
  31. Катышева М., Озиев М. Сознавать меру ответственности // Трагедия ингушского народа / Сост. Ю. Тангиев. — Грозный: Грозненский рабочий, 1991. — С. 3—35.
  32. Павлова, 2012, оа. 26—27.
  33. ГӀалгӀайчен баха нах
  34. Чапанов А. К. Общественно-политическая жизнь ингушской эмиграции в Европе // Вестник РУДН. — 2018. — Т. 17, № 1. — С. 198—214. — ISSN 2313-2337.
  35. Сергей Дмитриев. Чтобы мир узнал: в Париже прошёл митинг в поддержку народа Ингушетии // RFI. — 2019. — 18 апреля.
  36. Льянова Р. У-М. Ингушская диаспора Ближнего Востока. // Государственная архивная служба Республики Ингушетия (17 июня 2013). Хоам хьаийца таьрахь: 15.10.2021. Архиве диллад 2021 шера ардара 22 дийнахьа.
  37. Johann Friederich Blumenbach. Biographical details are in Charles Coulston Gillispie // Dictionary of Scientific Biography, 1970:203f s.v.
  38. Johann Friedrich Blumenbach. The anthropological treatises of Johann Friedrich Blumenbach, translated by Thomas Bendyshe. 1865. November 2, 2006
  39. Горепекин, 2006.
  40. 1 2 3 4 5 Далгат, Башир Керимович. Христианство и магометанство в Чечне. Распространение христианства и магометанства среди ингушей. // Первобытная религия чеченцев и ингушей / С. А. Арутюнов. — 1-е изд. — М.: Наука, 2004. — С. 38—52. — 240 с. — 550 экз. — ISBN 5020098353.
  41. Храм Тхаба-Ерды в Ингушетии Архиве диллад 2015 шера тушола 16 дийнахьа.
  42. Албогачиева, 2017, оа. 4—5.
  43. Johanna Nichols. The Ingush (with notes on the Chechen): Background information. Калифорнийский университет в Беркли (February 1997). Хоам хьаийца таьрахь: 10.02.2007. Архиваци яьй 8.12.2006. Архиве диллад 2006 шера оагӀой 8 дийнахьа.
  44. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 116.
  45. Притула А. Д. Арабские страны Ближнего Востока в средневековье (Египет, Сирия, Ирак). www.hermitagemuseum.org. Государственный Эрмитаж. Хоам хьаийца таьрахь: 3.01.2022. Архиваци яьй 3.01.2022.
  46. Ахриев, 1875, оа. 1.
  47. Албогачиева, 2017, оа. 37.
  48. Вахушти Багратиони, 1904, оа. 137, 152.
  49. М. Албогачиева,ОСНОВНЫЕ ВИРДОВЫЕ БРАТСТВА У ИНГУШЕЙ, https://cyberleninka.ru/article/n/osnovnye-virdovye-bratstva-u-ingushey/viewer

Литература

[тоаде | тоаде чура]

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]