Фразеологизм
Фразеологизм — паргӀатдоаца цхьанкхийтта дешаш да. ЧӀоагденнача цхьанкхийттача дешай уж массайта дешаех латте а, маӀан ца1 да. Юкъара маӀан кхетадеш, хӀара деша маӀан е кӀезига-дукха хоалу, е вӀалла хоалац. Цунга хьежжа гӀалгӀай фразеологизмаш йиъ тоабах екъалу: фразеологен хоттамаш (фразеологические сращенич), фразеологен цхьоагӀош (фразеологические единства), фразеологен цхьанкхийтта дешаш (фразеологические сочетания), фразеологен алар (фразеологические выражения) [1].
Фразеологен хоттамаш
Фразеологизмашта классификаци еча хана Ӏилманхоша керттера хьисап лоархӀ семантически дар. Фразеологен хоттамаш оал айттадаьннача цхьанкхийттача дешаех. Цар маӀан цар чулоацача дешай маӀанга хьежжа дац. Уж латташ дола дешаш шоайла, семантикан оагӀонгахьара, чӀоагӀа дувзаденна да — цар маӀан иштта хӀана да къоасталуш дац. Масала: нана маьре яха ди (дог гӀоздаьнна ди). Мажена бӀара а хьежа велакъежар Хьасан: «Нана маьре яха ди денад хьога тахан-м» — йоахар цо дагахьа; Ше тӀем тӀа ма водий, аьнна, мисхала зиратала кхерам бацар Хьасана дагахьа; ХӀанз-м кӀезига тоалургба ер са боахам аьнна хийттача хана е налог тох, е юрта лар соттайяйт, гӀаж теха виранахча хул тӀаккха боахама а вахарах а. Фразеологен хоттамашка дола дош дӀасхьадаха а, эргадаха а мегаргдац, е царна дош тӀатоха а тӀерадаккха йиш яц. Фразеологен хоттамех вешта идиомаш оал. Масала: гӀажа хьаьший (ца бийха хьаьший), бада йисте (гаьна), пашма яьнна (гӀадъяха) [1].
Фразеологен цхьоагӀош
Фразеологен цхьоагӀош шоай семантически хьисапашка хьажача гаргалест фразеологен хоттамашта. Фразеологен цхьанкхийтта дешаш семантически декъалац, бакъада уж латташ долча дешай маӀан кӀезига хоалу, уж фразеологен цхьоагӀош я. ЦхьоагӀош оал цар лоаттама юкъедоагӀача дешай юкъара маӀан кхеталуш долча, уж латташ долча дешай маӀан кӀеззига хоалуш долча, чӀоагӀденнача цхьанкхийттача дешаех. Укх тайпара йола фразеологизмаш гӀалгӀай метта къаьстта дукха нийслу: хӀама тӀехдахад (сонтаваьннав), паьшк бетт (оапаш бувц), са кхоачадаьд (кӀордадаьд), сай дегӀах хьаж йоагӀа (дог кхард), цхьан кога тӀа даккха (йистедаккха), юхь Ӏаьржъе (сий доаде). Фразеологен цхьоагӀонех я гӀалгӀай метта чӀоагӀа даьржа лелашдола дустара корчамаш. Масала: тов санна цӀевала (эхь хеташ), бӀаргах саьрга кхийтача санна (сиха хьувзаш), чӀимаш биача санна (эгӀаваь), хи чура чкъаьра санна (паргӀата) [1].
Фразеологен алар
Фразеологен алар (выраженеш) оал, цар оттамга хьажача, предложенешта нийса йолча фразеологизмех, кицаех. Масала: Воша хинна а е доттагӀ вале а хьалхавала, тӀехьаотт саг воацачох оалар: «Гонахьара гаьнаш нийлха я цун»; даь модж ма лаца, льацача, дӀа ма хеца; йоккха гӀала цхьацца кхера булаш мара еттаяц; йоӀа цу лаха, воӀа фу лаха[1].
Фразеологен вӀашагӀкхетараш
Фразеологен вӀашагӀкхетараш айттадаьнна да. Цар шоай дешай аргӀа я, хӀара деша ший маӀан да, цар оттама юкъе доагӀа дешаш дӀасхьадаха мегаргдац. Масалаш: дог делх, бӀарг хиннаб, са даккха, са ласта, дог даха, дегабуам бе, топпар хьаха, хьажа ваха (унахочунга), топ тоха, лерга нӀана, метта поартал, кхетама кхала, йол хьакха, тӀоара тоха, бӀогора ух [1].
Хьажа иштта
Фразеологи
Лексикологи
Белгалдаккхар
Литература
- Гандалоева А. З. ХӀанзара гӀалгӀай мотт. — Назрань : «КЕП», 2023. — 328 с.