Хьоашаланаькъан Татара Ӏаьла
| Хьоа́шаланаькъан Татара Ӏа́ьла | |
|---|---|
 | |
| Ваь таьрахь | 24 аьтинга 1943 |
| Ваь моттиг | Яндаре, Наьсарен шахьар, Нохч-ГӀалгӀай АССР, СССР |
| Венна таьрахь | 17 лайчилла 1999 (56 шу) |
| Венна моттиг | |
| БӀорахол |
 СССР → Россе Федераци |
| Леладу гӀулакх | оазархо, таржамхо |
| Кхолламаш даь шераш | 1958—1999 |
| Жанр | байташ, поэмаш |
| Кхолламий мотт | гӀалгӀай |
Хьоа́шаланаькъан Татара Ӏа́ьла (эрс: Хашагульгов Али Татарович, 24.06.1943—17.11.1999) — цӀихеза гӀалгӀай оазархо, йоазонхо, таржамхо, публицист, суртанча, диссидент.
Биографи
Берал
Хьоашаланаькъан Ӏаьла ваьв 1943 шера аьтинга бетта 24 дийнахьа Яндаре (Наьсарен шахьар, НГӀАССР). ВиълагӀа дезалхо хиннав из Хьоашаланаькъан Алдархана Татареи Доврбиканаькъан Ахьмада Пердовсеи. Татар колхоза тхьамада хиннав[1]. 1944 шера саькура бетта 23-гӀча дийнахьа деррига къам мехках а даьккха Казахстане Ӏодугача хана бархӀ бутт баьнна хиннав Ӏаьла. Цига 1950-ча шера цхьоалагӀча классе деша вахав. Ишколера денз белгалдийнад кӀаьнк начӀал долаш хилар. Хьадувцачох, ишколе вахалехь а волавеннав из яздеи сурташ дехкеи. Ши шу даьннача хана пена тӀа дахчан кӀораца сурташ дехкаш хиннав яхаш дувц. Е къоалмаш, е басараш, е каьхат а хиннадац. 1952-ча шера ЗӀилбухерча Казахехьа дӀакхелхача Ӏаьлий ишколе деша аьттув хилац. БӀарчча шера хиллал бераша кха тӀа болх беш хул[2].
1953-ча шера «Пионерская правда» яхача газето кхайкаяь хиннача Ерригсоюзерча берий суртий конкурсе ший сурташ дӀадахьийта хиннад Ӏаьлас. Хоза хийтта хиннад цун белха́ш. Цкъарчоа жоп денад царгара Василий Сурикова цӀерагӀа йолча Институца цхьана йолча художественни ишколе деша хьаийцав аьнна. Каьхаташ эшаш мара хиннадац. Амма бакъда Ӏаьлас ший каьхаташ дӀадахийтачул тӀехьагӀа тӀаэцаш йолча комиссена хайнад 10 шу даьнна вола кӀаьнк спецпереселенец волга, из бахьан долаш юхадаьккхад цар шоаш лаьрхӀар, шоай ишколе деша хьаэца йиш яц аьнна[2]. «Эггара хьалхагӀара тохар дар из са вахаре», — аьнна яздаьд тӀехьагӀа оазархочо из дагаухаш[3].
Дешар
1956-ча шера Ӏаьла, ший даьцеи вешийцеи ГӀалгӀай мехка цӀерамашенаца цӀавоагӀача хана, «На Родину» яхаш поэма дӀайолаяьй, цӀакхаьчача йистеяьккхай. 14 шу даьнна хиннав из цу хана[3]. Дукха ха ялалехь ишколе дӀахо деша дӀавахав. Байташ язъеш хиннав эрсий меттала, амма гӀалгӀай меттала а дешеи яздеи Ӏома а венна, наьна меттала байташ язъе волавеннав. А. С. Пушкина, М. Ю. Лермонтова, К. Л. Хетагурова, иштта кхычар а байташта таржамаш даьд цо. 9 класс яьккхача экстернах экзаменаш дӀачуенна йистеяьккхай ишкол
1961-ча шера цун лакхера дешар доладеннад Ростоверча хьехархой институте, дӀахо дешар дӀадихьад Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институте. Цхьабакъда ши курс яьккхачул тӀехьагӀа Ӏаьлий дӀахо деша аьттув баьннабац, 1963-ча шера гӀалгӀай къам мехках даккхара́ хетаяь байташ язъяр бахьан долаш из лаьца чувеллар набахта диъ шера́.
Лаьца воаллача
Мордоверча набахта йилла ха яьккха, мукъаваьнна, из цӀавенав 1967-ча шера, пхье доазон тӀа ва́ха а, лела а, болх бе, деша бокъо йоацаш. Ӏаьла болх беш хилар «Электроинструмент» яхача заводе, цул тӀехьагӀа гӀалгӀай метта хьехархо волаш, дӀахо цо болх бир книжни зарбанче а «Сердало» газете а. Хаьхо волаш а къахьийгад цо цхьан юкъа.
1972-ча шера Ӏаьла дӀавахав Риге, цига ваха уйла-нигат долаш. Риге цо ший байташ кепайийттай, латой меттала йоахаш. Цхьа ха яьлча из юха ший мехка цӀавенав.
1983-ча шера Ӏаьла Шолжа-ГӀалий тӀа ваха хайнав, цига из болх беш хилар гӀалгӀай мотт хьехаш Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университете. Ший кхолламца бувзабенна бола болх Ӏаьлийга кхаьчар 1990-ча шера: цох хилар Йоазонхой юкъарлон консультант, цул совгӀа «СелаӀад» журнала редактор а. 1992-ча шера из дӀачуийцав Суртанчий а Россе йоазонхой а юкъарлонаша. «Рубка леса» яха ший эггара хьалхара сурт Ӏаьлас диллад 1961-ча шера. Ше мел йоаккхача хана из къахьегаш хиннав шин даькъе: йоазув деш, сурташ дехкаш.
1995-ча шера тӀема хана бомба нийсса цӀагӀа чукхийтта, боахамах ваьлар Хьоашаланаькъан Ӏаьла. Цун еррига библиотека яьгар из хатар бахьан долаш, иштта Ӏодаь хиннача суртех а дийна цхьаккха диссанзар. Цхьа ха яьккхар цо новкъост Хамхой Ваха волча Наьсаре Ӏеш волаш.
1995-ча шера дӀахо дӀабихьаб цо ший хьехархочун никъ. Из хьехаш хилар Москве Щукина цӀерагӀа йолча лакхерча театральни училище. Кинижкаш арахеца бокъо цунна ялар 1985-ча шера. Ӏаьдало совцадаь лаьттача Хьоашаланаькъан Ӏаьлий кинижкашта эггара хьалха кепатохийтар Зайтанаькъан Хьажбийкар вар[4]. Цу юкъа арадийлар кинижкаш «Лоаме» (Страна гор), «Первый цветок», «Золотой мир», «Автопортрет», «Доверие», «Отцовы башни, отцовы селения»[5].
2003-ча шера арабаьннаб «Лоамашка гӀолла» яха байтий гуллам.
СовгӀаташи дагалоацами
• «КарагӀдаьннарех» орден (2002-ча шера, кхелхачул тӀехьагӀа)
• Яндарера № 1 йола ишкол Хьоашаланаькъан Ӏаьлий цӀерагӀа я[6].
Белгалдаккхар
- ↑ Хазбиева, 2019, 4 мин.
- ↑ 1 2 Хазбиева, 2019, 7 мин.
- ↑ 1 2 Оздоева, 2023.
- ↑ Сали Арчаков. Йоазонхой тешаме новкъост (гӀал.) // Сердало : газет. — 2021. — 4 саькура.
- ↑ Патиев, 2022, оа. 111.
- ↑ Пресс-служба Главы Республики Ингушетия. В Ингушетии открыли новую школу имени поэта и художника Али Хашагульгова / Официальный сайт Республики Ингушетия, 01.04.2021.
Литература
- М. Оздоева. Больше чем поэт // «Ингушетия» : газета. — 2023. — 27 аьтинга.
- Патиев Я. Писатели Ингушетии / Сост. проф. И. А. Патиев. — Ростов-на-Дону : ООО «Южный издательский дом», 2022. — 111 с.
ТӀатовжамаш
- Хазбиева Х. Свобода. Родина. Язык. док. фильм (2019). Хоам хьаийца таьрахь: 24.06.2024.