Чахкенаькъан Идриса СаӀид

Рувики материал
Чахкенаькъан Идриса СаӀид
Саид Чахкиев.jpg
Ваь таьрахь 22 наджгоанцхой 1938(1938-01-22)
Ваь моттиг Наьсар-Керте, Наьсарен шахьар, Нохч-ГӀалгӀай АССР
Венна таьрахь 29 ардара 2008(2008-10-29) (70 шу)
БӀорахол  СССР Россе Федераци
Леладу гӀулакх оазархо, прозаик, драматург, таржамхо
Кхолламаш даь шераш 1960—2008
Кхолламий мотт гӀалгӀай, эрсий

Чахкенаькъан Идри́са СаӀид (эрс: Чахкиев Саид Идрисович; 22.01.1938 — 30.10.2008) — гӀалгӀай йоазонхо, оазархо, драматург, кинодраматург, таржамхо, публицист. ГӀалгӀай йоазонхой юкъарлон доакъашхо. Нохч-ГӀалгӀайчен халкъа йоазонхо, Эрсечен йоазонхой юкъарлон а хоамбоаржабархой юкъарлон а доакъашхо ва. Ткъаьннел совгӀа книжкай автор.

Биографи

[тоаде | тоаде чура]

Чахкенаькъан СаӀид ваьв 1938-ча шера нажгоанцхой бетта 22-ча дийнахьа Наьсар-Керте. Цун нана, Совдат, МутаӀаланаькъан СаӀадал-Хьажий Шовхала йоӀ хиннай. 1944 шера къам мехках доаккхача хана 6 шу даьнна хиннав СаӀид. 1945-ча шера Алма-Атай шахьара Мичурина юкъерча ишколе цхьоалагӀча классе деша вахав из. Даи нанеи денначул тӀехьагӀа бархӀлагӀча классе Алма-Атай шахьара болх беча кагирхой сайранарча ишколе дехьаваьннав из, иштта цу юкъа Алма-Атай «Красный инвалид» яхача артеле грузчик волаш болх а баьб[1].

Иштта болх беш, дешаш итт класс чакх а яьккха, 1954-ча шера Балхаше лоаман-металлургически техникуме кхоалагӀча курсе деша эттав из, цхьа шуи ах-шуи даьккхад цига, амма чакхъяьккхаяц. ДӀахо Алма-Ате гӀишлош йоттача болх баьб, тӀаккха Талдыкургански шахьара Текели яхача рудника тӀа болх беш хиннав. Реабилитаци яь гӀалгӀай къам цӀадийрзача, Чахканаькъан Идриса дезал шоай даь васкет кхоачашдеш ГӀалгӀай мехка цӀабаьхкаб. Да, нана, йоккхагӀйола йиша байна Казахехьерча лаьтта дӀабехкаб. ЦӀабаьхкараш дӀатарбеннаб Шолжа-ГӀалий тӀа. «Сердало» газете корректор а, собкор а, литболхло а волаш болх баьб цо. 1959 шера [[Литературный институт им. А. М. Горького|А. М. Горького цӀерагӀа йолча Литературни института заочни отделене эттав, хӀаьта цхьа шу ха яьлча очни отделене дехьаваьннав, тӀаккха 1964 шера толамца йистеяьккхай цо из[1].

Чахкенаькъан СаӀид, 1970-гӀа шш.

1963 шера денз НГӀАССР йоазонхой юкъарлон правлене доакъашхо хиннав. 1967 шера денз массехк ерригсоюза а ерригроссе а йоазонхой съездий делегат хиннав.

«Прометей» яхача творчески цхьанкхетаре керте лаьттав 1970-ча шерий юхьига денз[2].

Чахкенаькъан СаӀид 1986 шера хьадийлача «СелаӀад» берий жернала хьалхара редактор хиннав. 1990—1992 шерашка керттера редактор хиннав «Сердало» газете. 1993—1994 шерашка ГӀалгӀай Мехка товшхала хьалхара министр хиннав. 2000—2003 шерашка ГӀалгӀай йоазонхой юкъарлон правлене керте лаьттав[3]. Ший вахара чаккхенга кхаччалца яздеш хиннав СаӀид[4], мехка товшхала вахаре хьинаре дакъа лоацаш а хиннав. Чахкенаькъан СаӀид веннав ардара бетта 2008 шера 70 шу даьнна волаш.

СаӀид байташ язъе волавеннав кхы а ишколерча ханашка. 1957 шера СаӀида эггара хьалхара байташ кепатеха араяьннай Кокчетавски областе Щучинск яхача пхье арадувлаш хиннача «Социалистически къахьегам» яхача газета тӀа, царех республикерча яхье шоллагӀа моттиг яьккха хиннай цо. Цу шерра Казахехьен «Дружные ребята» яхача пионерий газета тӀа кеатехад хьалхара дувцар «Человек в степи»[1].

Йоазонхочун дувцарий хьалхара книжка «Юххьанцара халонаш» яхаш цӀи йолаш арадаьннад 1960 шера. Литературни институт чакхйоаккхача хана СаӀида диплома болх хиннаб 1944 шерагара денз 1956 шерага кхаччалца йола мур хьачулоацаш, мехках даьккхача гӀалгӀай къаман бала а гойташ дола роман «Дошо бӀоагӀий». 1965—1966 шерашка роман кепатехад «Лоаман Ӏуйре» альманаха 4 номера тӀа. Цхьабакъда къаьстта из арахецар мога ца могадеш дийхка хиннад. Ше къаьстта из 1990 шера мара арадаьннадац. Роман могадаьд Лев Кассиль яхача цӀихезача советий йоазонхочо[5].

Чахкенаькъан СаӀид иштта кхыдолча цӀихезача романий автор ва, масала, «Иштта мара!» («На второй день утром»), БӀорахой тӀом хьайнача хана 1919—1920-ча шерашка ГӀалгӀайче а, иштта ше́рагӀа, Тийрка областе а, гӀалгӀай турпала гӀулакхаш дувца «Бертий бийсаш»[5]. Факташ йолча тархьара хоама тӀа бух а болаш болча цу романах хрестоматийни произведени хьахиннад.

Берашта хетадаь дукха произведенеш язъяьй йоазонхочо: 1963 шера йоккха тираж йолаш арадаьннад эрсий меттала таржам а даь берашта хетадаь цун дувцарий книжка «Идиг, Мадиг и маленькая девочка» («Идиги, Мадиги, зӀамига йиӀиги»), хӀаьта 1966 шера — «Энвер» яха повесть (цунна иштта эстий меттала а таржам даь хиннад). Пьеса «Ничего не бойся, Зураб» массехк иттшерашка оттаеш я тайп-тайпарча театрий сценаш тӀа. «Горская сказка» яхар увттаяь Нохч-ГӀалгӀай а, тӀехьагӀа ГӀалгӀай а теникий театра сценаш тӀа, Чуваший теникий театра тӀа чуваший меттала, иштта Селий, Тульски, Смоленски областий театрашка, Терновцы яхача пхье украинхой меттала. СаӀида иштта кхыйола пьеспш а язъяьй берашта: «Говорящая кукла», «Светофор, пес Трезор, глупый волк и другие», «Волшебная шапка», «Рамис и Ната», «Храбрый Цици», иштта кхы а. 2003 шера кепатехад берий байтий гуллам «Маьлха чӀегалг»[5].

Йоккха моттиг дӀалоац Чахкенаькъан СаӀида кхолламе таржамаш даро. Авторо таржамаш даьд тайп-тайпарча оазархой байташта: М. Ю. Лермонтова, А. С. Пушкина, Расул Гамзатова, Сергей Михалкова, Кайсын Кулиева, Алим Кешокова, Мустай Карима, Танзиля Зумакуловай, иштта кхычар а. Цул совгӀа, цо гӀалгӀай меттала таржамаш жаьд дунен литературай сийленгашта: «Слово о полку Игореве», А. С. Пушкина драма «Моцарт и Сальери», Н. В. Гоголя пьеса «Ревизор», М. А. Шолохова дувцараш «Продкомиссар» а, «Шибалково племя» а. Кхы хьалхагӀа цо гӀалгӀай меттала хургдолаш даьккхад Гарсия Лорки «Кровавая свадьба» яхари, Э. Ростана «Сирано де Бержерак» яхари, Ю. Грушаса «Джаз, любовь и чёрт» яхари.

СовгӀаташи дагалоацами

[тоаде | тоаде чура]

Библиографи

[тоаде | тоаде чура]

Чахкенаькъан СаӀида кхолламаш[тоаде | тоаде чура]

гӀалгӀай меттала
  • Юххьанцара халонаш. Дувцарий сборник. — Грозный, 1960.
  • Са турпалаш. Дувцараш. — Грозный, 1961.
  • ГӀарагӀураш. Стихаш. — Грозный, 1962.
  • БӀаргий хих бизза кад: Драматически поэма. — Грозный, 1963.
  • Седкъий догӀа. Стихаш. — Грозный, 1966.
  • Иштта мара… Вай ханара: Роман. — Грозный, 1967.
  • ШайтӀильг. Фаьльг. — Грозный, 1969.
  • Бертий бийсаш: Роман. — Грозный, 1969.
  • Лаьттан хьаж. Стихаш. — Грозный, 1969.
  • Идиги, Мадиги, зӀамига йиӀиги. Дувцари сборник. — Грозный, 1977.
  • Бертий бийсаш: Роман. — Грозный, 1979.
  • Лаьттан гӀовга. Стихай сборник. — Грозный, 1981.
  • Бертий бийсаш : Роман. — Грозный, 1986.
  • Хержараш. Стихаши, поэмаши. — Грозный, 1988.
  • Дошо бӀоагӀий: Роман. — Грозный, 1989.
  • ЦӀерага маьре яхар. Романи, повести, дувцараши. — Грозный, 1991.
  • Дог-Безам. Стихаш. — Нальчик, 2001.
  • Саласат. Стихаш. — Магас, 2001.
  • Маьлха чӀегалг. — Магас, 2003.
  • ГӀалгӀай оамалаш. Драматурги: В 2 томах. — Назрань, 2004.
эрсий меттала
  • Идиг, Мадиг и маленькая девочка. Рассказы. Перевод с ингушского. М., «Детская литература», 1963.
  • Чаша слез. Драматическая поэма. Предисловие Э. Лина. Грозный, Чечено-Ингушское книжюое изд-во, 1965.
  • Энвер. Повесть. Перевод с ингушского Т. Лихоталь. М., «Детская литература», 1966, 1970.
  • На второй день, утром: Роман / Пер. с ингуш. Ю. Сенчурова. — Грозный, 1969.
  • Ломтик солнца: Сборник стихов для детей. — Грозный, 1971.
  • Волчьи ночи: Роман / Пер. с ингуш. Т. Сартаковой. — Грозный, 1976.
  • Травы росные: Сборник стихов / Пер. с ингуш. Г. Русакова. — Грозный, 1978.
  • Горская сказка. — М., 1981.
  • Волшебная сказка. — М., 1981.
  • На второй день, утром / Пер. с ингуш. Ю. Сенчурова. — М., 1981.
  • У изголовья земли: Сборник стихов. — Грозный, 1983.
  • Люди высокого долга. Книга очерков о строительстве БАМа. — Грозный, 1984.
  • Причастность: Сборник стихов / Пер. с ингуш. Г. Русакова. — М., 1987.
  • Волчьи ночи. Золотые столбы. Романы / Пер. с ингуш. Т. Сартаковой. Г. Русакова. — М., 1990.
  • Идрис Зязиков: верой и правдой. — Грозный, 1991.
  • В тисках: Романы, повести, рассказы. — Назрань, 1988.
эстийи молдаваний меттала
  • Энвер. Повесть. / Пер. с ингуш. — Таллинн, 1972.
  • Идиг, Мадиг и маленькая девочка: Сборник рассказов / Пер. с ингуш. — Кишинев, 1974.
  • Энвер: Повесть / Пер. с ингуш. — Таллинн, 1976.

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. 1 2 3 Патиев, 2015, оа. 180.
  2. Слово о мастере слова. Хоам хьаийца таьрахь: 4.03.2021. Архиваци яьй 6.03.2021.
  3. Патиев, 2015, оа. 182.
  4. Виктор Котляров. Суть Саида Чахкиева (воспоминания издателя о Чахкиеве, цитаты из последних произведений)
  5. 1 2 3 Патиев, 2015, оа. 181.
  6. Малгобекской гимназии присвоено имя Саида Чахкиева / Официальный сайт Республики Ингушетия, 28.05.2010.

Литература

[тоаде | тоаде чура]

гӀалгӀай меттала

  • Ведзижев Ахмет. Вахара сурташ. «Сердало», 1965, 4 сентябрь.
  • Мальсагов Або. Вахара наькъаца. «Лоаман Ӏуйре», 1965, № 4.
  • Мальсагов Або. Дахаран наькъаца (Чахкиев Саӏидан поэзии хьокъехь). «Ленинан некъ», 1966, 21 январь.
  • Мальсагов Або. Керда таланташ. «Сердало», 1966, 8 декабрь.
  • Мальсагов Або. Иштта мара… (Чахкиев Сайда керда роман). «Лоаман Ӏуйре», 1968, № 1.

эрсий меттала

  • Ахматова Р. Стихи Саида Чахкиева. — «Грозненский рабочий», 1960, 18 августа.
  • Ведзижев Ахмет. Тропа зовет… — «Комсомольское племя», 1962, 13 декабря.
  • Муса Гешаев. Знаменитые ингуши. — Турин: STIG, 2003. — Т. 1. — С. 424—428. — 620 с. — 2000 экз.
  • Голодный Цезарь. Большой мир маленькой Мадокки. — «Комсомольское племя», 1963, 1 ноября.
  • Дахкильгов И. А., Мартазанова Х. М. Национальная литература // Ингуши / Отв. ред.: М. С.-Г. Албогачиева, А. М. Мартазанов, Л. Т. Соловьева; ИЭА РАН; ИнгГУ; Рец.: В. А. Дмитриев, С. И. Аккиева. — М.: «Наука», 2013. — С. 380—391. — 512 с. — (Народы и культуры). — ISBN 978-5-02-038042-4.
  • Костоев Алихан. «Чаша слез». — «Грозненский рабочий», 1966, 7 мая.
  • Мальсагов Абу. Своя тропка поэта… — «Грозненский рабочий», 1963, 7 декабря.
  • Мальсагов А. У. Поэзия Саида Чахкиева. — Известия ЧИНИИИЯЛ. Т. 5, вып. 3. Литература. Грозный, 1968.
  • Мальсагов А. У., Туркаев Х. В. Чахкиев Саид Идрисович // Писатели советской Чечено-Ингушетии. — Гр.: ЧИКИ, 1969. — С. 136—139. — 146 с.
  • Патиев Я. С. Писатели Ингушетии. Кн. 1 : [в 2 кн.] / Руководитель проекта: Р. А. Газдиева; НБРИ им. Дж. Х. Яндиева. — Ростов н/Д. : Южный издательский дом, 2015. — 200 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-98864-071-4.
  • Романченко О. Радость первого знакомства. — «Грозненский рабочий», 1965, 2 апреля.
  • Цыбина В. О первых книгах С. Чахкиева. — «Детская литература», 1968, № 8