Аьрзи (заповедник)
| Аьрзи | |
|---|---|
 | |
| Категория МСОП — Ia (Строгий природный резерват) | |
| Основная информация | |
| Площадь | 35292 га |
| Расположение | |
| 42°45′ с. ш. 45°00′ в. д.GЯO | |
| Паччахьалкхе | |
| Россе Федерацен субъект | Ингушетия |
| Шахьараш | Джейрахский район, Сунженский район |
| Ближайший город | Шолжа-Пхье |
erzi06.ru | |
 | |
 РУВИКИ.Медиа чура файлаш | |
Паччахьалкхен Ӏалама заповидник «Аьрзи» (эрс: Государственный природный заповедник «Эрзи») — ГӀалгӀай Мехка ЖӀайрахеи Шолжеи шахьарашка улла паччахьалкхен Ӏалама заповедник я. Заповедника цӀи цунна юкъейодача Аьрзи яхача ширача кхаьлах я.
Тархьар
«Аьрзи» заповедник йиллай 2000-ча шера оагӀой бетта 21-ча дийнахьа Россе Федерацен Доалчен № 992 йолча чӀоагӀамца. «Ингушский» яхача федеральни лоадам болча заказника лаьттан цхьан даькъа тӀа йиллай из. Юххьанца заповедника лаьтта 5 970 га хиннад. Лораеш йола зона 1999-ча шера ардара бетта 23-ча дийнахьарча ГӀалгӀай Мехка Доалчен № 326 чӀоагӀамца белгалъяьккхай. Цун майда 34 940 га хиннай («„Аьрзи“ яхача паччахьалкхен Ӏалама заповедник» яхача паччахьалкхен учреждене 2000-ча шера оагӀой бетта 20-ча дийнахьа оттадаьча хьалах (хувцамаш даьд 2005-ча шера тушола бетта вурийттлагӀча дийнахьа). 2009-ча шера ардара бетта 3-ча дийнахьа Россе Федерацен Доалчен № 1446-р йолча распоряженеца «Аьрзи» заповедника лаьтта 29322 га хьадаьд ГӀалгӀайчен Шолжеи ЖӀайрахеи шахьарашка. Иштта, заповедника лаьтта 6-зза доккхагӀа а хинна 35 292 га хьахиннад[1].
2018-ча шера тов бетта 26-ча дийнахьа Нохчийчени ГӀалгӀайчени Мехкдаьшта юкъе баьча бартах «Аьрзи» заповедника кхоалагӀа дола да́къа Нохчиченна дӀаденнад, цига цар шоай «Даймохк» яхаш заповедник хьаергйолаш. Из хӀама бахьан долаш ГӀалгӀай Мехка йоккхий митингаш хиннай[2]. Юкъарлон къахьегамхоштеи экологаштеи дагадоалл, из бахьан долаш Нохчий мехка дӀаденна дола лаьтташ «Аьрзи» заповедника юкъера арадаха мегаш хилар. Эрсечен Минприроды «Аьрзи» заповедника гӀайнаш хувца йиш хилар чакхдаккха гӀерташ я[3].
Географен хоам
Заповедник улл Йоккхача Кавказа гӀинбухерча босенаштеи Чхараш долча довкъан лоамаш тӀеи. Заповедника доазув да Нохчий мехкацеи, ХӀирий мехкацеи, Гуржий мехкацеи[4].
Заповедника лаьттан тӀа долхаш дола доккхагӀа дола хиш да Эсеи Ӏарамхии, хӀаьта уж шаккхе а Тийрках кхеташ да. Лаьттан кхоалагӀа долча даькъ тӀа хьунаш я: орцашка дукха наджаш а попаш а ягӀаш моттигаш я, юкъ-юкъе къоахк (Ӏов) а я́гӀаш. Хийисте нарк а, дак а, миинги я́гӀ. 1500 метрал лакхегӀа босенаш тӀа дийхк ягӀ, наджацеи, дакхацеи, пхаьнацеи, хьехацеи, даттацеи цхьана. ХьалъурагӀа мел вода дийхка оасаш да, диваж а ягӀаш, хӀаьта 2000 метрал лакхагӀа баьш да́д. 3500 метрал лакхагӀа лоаи шанаши да.
Мехкал
Заповедникара мехкал декъеи боарамагӀа дӀайхеи да, амма 2000 метрал лакхагӀа тӀунеи шийлеи да. ДогӀаш шера замангеи, беттагеи хьежжа эргаш хул. ЙӀайха йолча хана догӀаш 2-2,5 дукхагӀа хул шийла йолча хана хулачул. Эггара дукхагӀа догӀаш хул маьтсела беттеи аьтинга беттеи, хӀаьта эггара кӀезигагӀа — наджгоанцхой беттеи саькура беттеи. Шера юкъера йӀовхал 8-9°С хул. Наджгоанцхой бетта юкъера шелал −1,4ºС, кӀимарса бетта йӀовхал — +26,4ºС[1].
Дийнаташ
Заповедники дукха дийнаташ да, царех да, масала, ча, борз, нал, цхьогал. Цул совгӀа наггахьа мара нийс ца лу дийнаташ а да укхаза да́хаш: бо́гӀа, мосар, акха циск, хьагӀ, борцакх; оалхазарех — довха, гӀаьртал, лаьча[5].
Буне
Заповедика буне да 180-нел совгӀа наггахьа мара нийслуш йоаца баьцовгӀа, царех я Кавказе мара тӀа ца йоалараш а. Кхы цхьаннахьа йоаца Ӏалама моттигаш а я «Аьрзе»: чӀугилгаш йолча[таржам де деза] дийхка хьуи, листа́ наркаши[5].
Архитектура
Заповедника доазон тӀа дукха гӀалаши вӀовнаши ягӀ. Аьрзе къаьнара бӀалгӀилг корадаьд — «Сулейма аьрзи»[6].
Туризм
Заповедника доазон тӀа 11 туристий маршрут я: 7 гӀашлойи 4 машенийи[7].
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 ФГБУ Государственный природный заповедник «Эрзи» - О нас (неопр.). www.erzi06.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 19.06.2024. Архиваци яьй 19.06.2024.
- ↑ Власти Ингушетии выступили против изменения границ заповедника в горном районе, Интерфакс (15 аьтинга 2022).
- ↑ Заповедник на линии раздела, Коммерсант (31 ардара 2010).
- ↑ Эрзи, государственный природный заповедник. Министерство природных ресурсов и экологии Российской Федерации. Хоам хьаийца таьрахь: 19.06.2024. Архиваци яьй 11.04.2022.
- ↑ 1 2 ЦОДП - "Заповедники и Национальные парки". www.biodiversity.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 19.06.2024. Архиваци яьй 19.06.2024.
- ↑ «Орел Сулеймана» - деталь военного штандарта, Правительство Республики Ингушетия (2 тов 2013).
- ↑ За год в ингушском заповеднике «Эрзи» выявлены уникальные представители флоры и фауны, Официальный сайт Республики Ингушетия (21 оагӀой 2012).
ТӀатовжамаш
- Заповедник «Эрзи». Архиваци яьй 10.08.2011. // Информационно-справочная система ООПТ
- Заповедник «Эрзи». Архиваци яьй 21.05.2016. в базе данных Министерства природных ресурсов
- Статья «Эрзи — один из крупнейших в горной Ингушетии башенных комплексов замкового типа» на сайте Некоммерческой организации Фонд «АЗАН» (недоступная ссылка — история).
- Видеосъемка с высоты (с дрона). «Летопись русской усадьбы». Хоам хьаийца таьрахь: 9.09.2017.
- Раиса Олигова. Государственный заповедник «Эрзи» Ингушетии стал сотым в России. Интернет-газета — «Ингушетия/ГIалгIайче» (11.01.2024).