Доала дожар
Доала до́жар (эрс: родительный падеж) — къаьнарча дожарех цаI да. Цу дожаре латтача цӀердешаша белгалду хӀама сага е кхыча хӀаман доалахьа хилар. Доала дожара хаттараш да хьан? сен?[1] [2].
Дожара кеп хьакхоллар
Доала дожар кхоллача хана тайп-тайпара аффиксаш тӀакхетарал совгӀа цӀердешай овлан мукъа оазаш хувцалу: цӀа — цӀен, мотт — метта.
Доала дожаре латтача деша маӀан да — къоастама маӀан: маькха чӀегилг, наӀара са, веший совгӀат, нане фаьлг[1] [2].
• Дийлача цхьан дешдаькъах латтача деша тӀехьаре оаз а е дифтонг ай доала дожаре аь хургда: да — даь, сай — саь, лай — лаь, тай — таь.
• Доала дожаре чаккхенга дӀаьха монофтонг а хила йиш я: бохча — бохча́, ворда — ворда́, сапа — сапа́.
• Доала дожаре цхьацца долча дешай овлан мукъа оаз кӀаьдлу: дог — дега, буц — баьца, мотт — метта, бос — беса.
• Н яха суффикс ӀотӀакхет о, е, хе, ле, че, кхе, хье, ке, у, и, ов чаккхе йола дешашта: сердало — сердалон, кхетачен — кхетачен, тӀехьашке — тӀехьашкен, нийсхо — нийсхон, кий — кийна, бӀаьсти — бӀаьстен, дув — дувна, дов — довна, йоазув — йоазон, кӀоажув — кӀоажон[3] [4]
• Хо, ро, ло, е, а, о чаккхенаш йола, балха говзал, къаман белгало, гаргало хьахьокхаш долча дешай доала дожаре чун чаккхе хул: доттагӀа — доттагӀчун, хьехархо — хьехархочун, гӀазкхе — гӀазкхечун, эрсе — эрсечун, болхло — болхлочун.
• Доала дожаре овлан оаз о хувцалу [уо] дифтонгаца: лом — лома, топ — топа, дол — дола[3] [4].
| Дожараш | Ка | Лоа | Тай | Сай |
|---|---|---|---|---|
| ЦӀера дожар | Ка | Лоа | Тай | Сай |
| Доала дожар | Кома | Лай | Таь | Саь |
| Лура дожар | Кома́ | Лайна | Таьна | Саьна |
| Дера дожар | Комо | Лайво | Таьво | Саьво |
| Кечала дожар | Комаца | Лайца | Таьца | Саьца |
| Хотталура дожар | Комах | Лайх | Таьх | Саьх |
| Меттига дожар | Комага | Лайга | Таьга | Саьга |
| Дустара дожар | Комал | Лайл | Таьл | Саьл |
Синтаксисе
Цу дожаре латтача цӀердешаех меттига лоаттам а, кхоачам а, къоастам а хул. Доала дожаре латтача, шийца дештӀехье йолча йолча цӀердешах моттига лоаттам хул: Лампа истола тӀа латт. Тха ишкол юрта юкъе ягӀа. Бераш хи йисте салоӀаш дагӀа. Доала дожаре латта шийца дештӀехьенаш йоаца цӀердош, цун хандешаца-сказуемеца бувзам хилча кхоачам хул: Боккха боахам ба тха совхоза. Доала дожаре латта, дештӀехье йоаца цӀердошкхыча цӀердеша хьалха латташ, из кхетадайташ хилча, цунах къоастам хул: Тха совхоза боахам боккха ба[1] [2].
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 3 Аушева, Оздоева, 2021, оа. 18.
- ↑ 1 2 3 Гандалоева, 2023, оа. 105.
- ↑ 1 2 Мальсагов, 1925, оа. 31.
- ↑ 1 2 Дешериев, 1963, оа. 419.
Литература
- Мальсагов З. К. Ингушская грамматика со сборником ингушских слов. — Владикавказ : Гостипография «СВЕТ», 1925. — 31 с.
- Дешериев Ю. Д. Сравнительно-историческая грамматика нахских языков и проблемы происхождения и развития горских кавказских народов. — Грозный : Чечено-ингушское книжное издательство, 1963. — 419 с.
- Аушева Э. А. Оздоева Э. Г. ХӀанзара гӀалгӀай мотт.Морфологи. — Наьсаре : «КЕП», 2021. — 18 с.
- Гандалоева А. З. =Г1алг1ай мотт. — Наьсаре : «КЕП», 2023. — 105 с.