Цхьорой
Тайпа | |
Цхьорой | |
---|---|
Раса | Европеоидаш: Кавкасионаш |
Юкъара хоам | |
Ди | Ислам |
Мотт | ГӀалгӀай мотт |
Йоазув | ГӀалгӀай йоазув |
Юкъеболх | ГIалгIай |
Чулоац | 33 никъ |
ХӀанз баха моттиг | |
Хьалха баьха моттиг | |
ГӀалгӀайче: Цхьори |
Цхьорой, Цхьорой шахьарэрс: Цоринцы, Цоринское общество ) — гӀалгӀай къаман тархьаре хинна юкъарло; ГӀалгӀайчен юкъерча бӀаьшерий шахьар; тахан — гӀалгӀай тайпа . Цхьорой хьабаьнна а баьха а моттиг гӀалгӀай лоамара Цхьори я . Тайпа 33 наькъах декъалу .
(ЦӀи
ГӀалгӀай меттала цхьорой аьнна цӀи йоаккхаш ба, уж хьабаьннача Цхьорех хьаьяннай из цӀи[1]. Эрсий меттала тайпа дувцаш хилча Цороевы оал, шахьар, юкъарло ювцача маӀане а, Цхьоре ба́хараш аьнна маӀан долаш а Цоринцы оал.
Тархьар
Цхьорой шахьар гӀалгӀай шахьарех цаӀ я[К. 1].
1832-ча шера инарал Г. В. Розен хьалха а ваьнна тӀеман экспедицеца Цхьорой шахьаре Ӏочувена хиннав[2]. 1838-ча шера цо цхьорой «гаьннара гӀалгӀай къам» (эрс: дально-галгаевский народ) аьнна хьоахабаьб. 1851-ча шера хиннача хьалах, Цхьорой шахьар 2 кхаьлахи 3 эйлахи латташ хиннай, 87 ков а долаш, ва́хаш 774 саг а волаш (390 — маӀа саги, 384 — кхалсаги)[3].
Эрсече бӀорахой тӀом хиннача хана 1919-ча шера тов бетта ЛоӀамхой эскаро ультиматум оттаяь хиннай кхаькхалоштеи цхьороштеи кӀеззига мара ха ца юллаш, цу эскара́ юкъе́гӀоргболаш дошлой хьаба́ аьнна амар даь хиннад, цхьабакъда кхаькхалойи цхьоройи цхьаккха дича а, из кхоачадергдолаш хиннабац[4].
Тайпа хьадаьннад Цхьори яхача кхаьлера. Цун цӀерца ювзаенна тайпан цӀи[5]. Цхьори керттера кхаьлл хиннай тархьаре шийна гонахьа хьахиннача шахьара — «Цхьорой шахьар» оалаш хиннад цох. Цу хӀаманца дувзаденна да гӏалгӏай меттала «Цхьорой» яхача деша ши маӀан хилар:
- Цхьорой — тайпа белгалдеш термин я;
- Цхьорой — шахьар белгалъеш термин я, юкъерча бӀаьшерашка ГӀалгӀайче хинна[6].
Лоаттам
Цхьорой шахьар е пхьанаш чулоацаш хиннай[К. 2]:
Аменаькъан Амиевы |
Баденаькъан Бадиевы |
Батиганаькъан Батыговы |
Баьтаранаькъан Батыровы |
Бекботанаькъан Бекботовы |
Бурсаганаькъан | ||||
Берса́наькъан Берсановы |
Бисанаькъан Бисаевы |
Бапхой Бобхоевы/Бапхоевы |
ГӀаьнажанаькъан Ганижевы |
Геменаькъан Гемиевы |
Таьтанаькъан • Татиевы Хасенаькъан • Хасиевы |
||||
Доврбиканаькъан Даурбековы/Доурбековы |
ЗагӀийнаькъан Дзагиевы/Загиевы, Дзангиевы/Зангиевы, Дзугаевы/Зугаевы |
Зайтанаькъан Дзейтовы/Зейтовы |
Мейренаькъан Мейриевы |
Миненаькъан Миниевы |
Маькенаькъан Мякиевы |
Могушканаькъан Могушковы |
Тебой Тебоевы |
Тоачанаькъан Точиевы |
Ханкенаькъан Ханакиевы |
Арсмаканаькъан • Арсамакаевы Фаланаькъан • Фалаевы |
||||
Хатанаькъан Хатаевы |
Хьашанаькъан Хашиевы |
ЦӀунтонаькъан Цунтоевы |
ЧхьагӀийнаькъан Чагиевы/Чегиевы |
Чоранаькъан Чараевы/Чориевы |
Батажанаькъан • Батажевы Битенаькъан • Битиевы |
Белгалдаккхар
- Комментареш
- ↑ См. Кушева, 1963, оа. 65, 368; Крупнов, 1971, оа. 24; Волкова, 1973, оа. 160; Павлова, 2012, оа. 56
- ↑ Улга чу боалабаь хоам гулбаьб дукхагӀча даькъе архивни материалашта тӀатовжаш: «Список жителям Горского участка Ингушевского округа, с показанием противу каждого кто, сколько имеет собственной своей пахотной сенокосной дней земли» (ЦГА РСО-А. Ф. 262. Оп. 1. Д. 77. Л. 76 об—92 об.)[7], «Список горских аулов Кубанской и Терской областей»[8]. Улга чу боалабаь хоам дукхагӀча даькъе Дахкилганаькъан Шукре [9] балха́и массехк сага дакъа лоацаш ГӀалгӀай гуманитарни Ӏилмай Ӏилман-тохкама института «Ономастикон Ингушетии» [10] яхача балха́и тӀа а товжаш оттабаь ба.
- Хьасташ
- ↑ Волкова, 1973, оа. 160.
- ↑ Генко, 1930, оа. 689—690.
- ↑ Парова, 2005, оа. 222.
- ↑ Долгиева и др., 2013, оа. 434.
- ↑ Чокаев, 1991, оа. 81.
- ↑ ГӀалгӀай-эрсий дошлорг, 2005, оа. 470.
- ↑ Сборник документов и материалов, 2020, оа. 618—621.
- ↑ Сборник статистических сведений о Кавказе, 1869, оа. 45.
- ↑ Дахкильгов, 1991.
- ↑ Ономастикон Ингушетии, 2021.
Литература
- Волкова Н. Г. Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа : монгр. / Ответ. ред. Л. И. Лавров. — АН СССР. Ин-т этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М. : Наука (ГРВЛ), 1973. — 206 [2] с. — 1600 экз.
- Генко А. Н. Из культурного прошлого ингушей // Записки коллегии востоковедов при Азиатском музее / Ред. серии В. В. Бартольд; АН СССР. — Л.: Изд-во АН СССР, 1930. — Т. 5. — С. 681—761. — 836 с.
- Дахкильгов Ш. Э-Х. Происхождение ингушских фамилий : [рус.] : полев. исслед / Ред. А. А. Зязиков. — Репринтное издание. — Грозный : «Книга», 1991. — 108 с.
- Доклад о границах и территории Ингушетии (общие положения) / Общенациональная Комиссия по рассмотрению вопросов, связанных с определением территории и границ Ингушетии. — Архивные документы, иллюстрации и карты. — Назрань, 2021. — 175 с.
- Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии / Отв. ред. Н. Д. Кодзоев. — 4-е изд. — Ростов-на-Дону: Южный издательский дом, 2013. — 600 с. — ISBN 978-5-98864-056-1.
- Ингушетия в политике Российской империи на Кавказе. XIX век. Сборник документов и материалов : [рус.] / Сост., вступ. ст., примеч., указат. и др. М. М. Картоев. — 2-е, исправленное и дополненное. Государственная архивная служба Республики Ингушетия. — Ростов-на-Дону : Южный издательский дом, 2020. — 760 с. — (История Ингушетии: открытый архив). — 1000 экз. — ISBN 978-5-98864-060-8.
- Ономастикон Ингушетии : Справочно-энциклопедическое издание / ИНИИГН. Сост. З. Х. Киева, Н. Д. Кодзоев. Реценз.: д.п.н, проф. Т. В. Жеребило, к.ф.н Ф. М. Костоева. Ред.: Х. А. Накостхоев, Р. Р. Хайрова.. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 121 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Парова Л. М. Цоринцы // Энциклопедия культур народов Юга России / Гл. ред. Ю. А. Жданов. — Ростов н/Д.: СКНЦ ВШ, 2005. — Т. I: Народы Юга России. — С. 222. — ISBN 5-87872-089-2.
- Список горских аулов Кубанской и Терской областей // Сборник статистических сведений о Кавказе / Сост. и ред. Н. И. Воронов, Кавказский отдел Императорского русского географического общества. — Тифлисъ: Типография Главного Управления Наместника Кавказского; типогрфия Меликова и К., 1869. — Т. I. — С. 41—52 (418—429). — 884 с.