ӀиндаргӀа
ӀиндаргӀа[1], е Ӏи[1][2] (да) — сийрдача тӀехен тӀа хьахулла бӀаргаца зе йиш йола баьде моттиг. Сердало луш йолча хӀаман духьала моллагӀа кхыйола объект оттайича, цу объекта тӀа а йиже, цун тӀехьашка сердало дӀа ца кхоача моттиг я Ӏи яхашдар.
ГӀалгӀай метта
ГӀалгӀай метта дош шин тайпара леладу: «Ӏи» аьнна а (дукхален таьрахье Ӏе́наш а хулаш), «ӀиндаргӀа» аьнна а (дукхален таьрахье ӀиндаргӀаш а хулаш). «Мича?» яхача хаттара́ жоп луш хилча «Ӏи́не́» оал. Ӏине йола оагӀув белгалйоаккхаш иштта леладу хьовхе яха дош, из юххьанцара босенна доагӀаш дале а, шерагӀча маӀане а леладу, масала, бетта хьовхе белгалйоаккхаш.
Физикера сурт оттадар
ӀиндаргӀа гойташ да бӀаргаца хоалуш бола боад мо, из хьахул тӀехен тӀа объект (дегӀ е хӀама; масала, газа е хин хьисапе долаш) хилар бахьан долаш: цуннеи сердало хьалуча хӀаманнеи юкъе. ӀиндаргӀо ший контурашца кӀезигагӀа хинна а дукхагӀа хинна а сердалон новкъарлен кепа́ тӀехьа хул.
Вахаре бола экам
Маьлхо тоссаш дола Ӏи пхорагӀа йолча тӀехен тӀа къаьстта дӀаьха хул малх чубузача ханеи малх хьалбоалача ханеи, тӀаккха эггара лоацагӀа хул делкъа хана. Ӏи ди мел дода хувцадалара принципах болх беш да маьлха сахьат.
Ӏи́не фон шийлагӀа хул маьлхе йолча тӀехен тӀа хулачул, цудухьа метеорологе фон йӀовхал Ӏи́не юст. Иштта йӀовхалах ве́жар а Ӏи́не кӀалавоаккх хьалхара гӀо да из цу моча метте.
«Ӏи» яха кхетам шортта аллегорически, метафорически, тӀадилла́ маӀан долаш ба вахаре а, литературе а, исбахьаленгахьа а, психологе а Ӏалама Ӏилмашка а. Къаьстта да́къа долаш да из кхетам философе системашка, эггара дукхагӀа малхбоалехьарчарга а — масала, «Ӏи» ширача ченкий философе чуи исбахьален чу констекстага хьежжа массехк оагӀат йолаш да.