Аьшка наӀараш

Рувики материал
Пхье
Дербент
[комм. 1]
Аьтта лакхерча миӀингера сахьата гӀоаролгах Ӏо: Сердалон вӀов, гӀа́па тӀара гуш дола пхьен сурт, ЖамаӀат-маьждиг, Возгале, Супача Берригаш кӀалхарбоахачун Эрмалой киназ, ТӀеман Сийлен Парк, Юкъера маьждиг, Лира-ГӀала яха гӀап
Аьтта лакхерча миӀингера сахьата гӀоаролгах Ӏо: Сердалон вӀов, гӀа́па тӀара гуш дола пхьен сурт, ЖамаӀат-маьждиг, Возгале, Супача Берригаш кӀалхарбоахачун Эрмалой киназ, ТӀеман Сийлен Парк, Юкъера маьждиг, Лира-ГӀала яха гӀап
Герб
Герб
42°04′11″ с. ш. 48°17′42″ в. д.GЯO
Паччахьалкхе  Россе Федераци
Федерацен субъект Дагестан
Городской округ город Дербент
Дá Ахмед Кулиев
Тархьари географии
Хьалхара хьоахаяр вай зама хилалехь VI бӀаьшу
ХьалхагӀа хинна цӀераш VI века кхачч. — Чор
VIII века кхачч. — Дарбанд
XII века кхачч. — Баб-аль-Абваб
[1][2][3]
Пхье я 1840 шу
Майда 69,63[4] км²
Лакхал 0 м
Ӏалама лоаттам фордйистера[5], умеренный с чертами субтропического полусухого[6]
Сахьата оаса UTC+3:00
Бахархой
Бахархой 125 832[7] саг (2020)
Айхал 1034,55 саг/км²
Къамаш лаьзгий, гӀозлой, тӀабасрой, доаргӀой, эрсий, агӀлой, мухӀдой, таьтий, гӀумкий, эрмалой, кхыбараш
Ди лелабераш бусалба сунний, шиӀий, православхой, жугтий дина охлой, Эрмалой хьаварий киназа охлой
Катойконим аьшканаӀархой, аьшканаӀархо
Дагарга идентификатораш
Телефоний код +7 87240
Пошта индексаш 368600 — 368608
Код ОКАТО 82410

derbent.org
Аьшка наӀараш (Россия)
Точка
Дербент
Red pog.svg
Москва

Аьшка наӀараш[8] (от фаьрс. دربند‎ Дарбанд[9][10][11] — «къайла́ (йийхка́) наӀараш», арм. Աղվանից դուռ, агул. Цал, Дербенд[12], гӀозл. Дәрбәнд[13][14], Dərbənd — «готта наӀараш», Dəmir Qapı — «аьшка наӀараш»[15], доар. Чяли[16], лаьзг. Кьвевар, Цал, Чур, гӀумк. Дербент, мухӀд. Дербенд[17], таб. Цали, Деребенд[18][19], таьт. Дербенд) — Россе зӀилбухехьа ДаьгӀасте улла пхье я. Аьшка наӀараш яха пхье Махача-Кхаьлах зӀилбухе-малхбоалехьа 125 километр гаьна латт Къаспий форда тӀа Йоккхача Кавказа ТӀабасрой оалача лоамий гана тӀа[20][21]. Россе эггара ширагӀа пхье я[22].

Аьшка наӀарий шахьара административни юкъ я, цу чу чу а ца йодаш. Республика лоадам бола пхье я[23], пхьен округа хьал а долаш, ше цаӀ мара юкъейодаш а йоацаш бола Аьшка наӀараш пхье яха муниципальни кхоллам хул цох[24].

Пхьен цӀи

[тоаде | тоаде чура]
Дербентская цитадель Нарын-Кала

Дербент яха эрсий меттала дӀачӀоагӀъенна цӀи — фаьрс. دربندДарбанд яхачох я, «Къайла́ (йийхка́) наӀараш» яхилга да из фаьрсий меттала. Цхьабакъда тайп-тайпарча къампш йоахаш вешта цӀераш а хиннай цун дукха хана денз.

Ширача янешеи румашеи Аьшка наӀарех «Къаспий» е «Албаний наӀараш» оалаш хиннад. Из цӀи пирсаьнийи шаьмийи III—VI бӀаьшерашка хиннача тептарашка лелаяр а. Броневский Семёна яздаьд: «Аьшка наӀараш йотташ латташ хинна хан-юкъ, ширача наха йовзаш хиннай цкъа pylae Caspiae цӀи йолаш а, цкъа pylae Albaniae цӀи йолаш а — Къаспийи Албанийи наӀараш хул-кх уж». «Сей промежуток, занятый строением города Дербента, известен был древним то под именем pylae Caspiae а хулаш, то под именем pylae Albaniae то есть Каспийских и Албанских ворот»[25].

Дукха хана денз хиннача цӀерех цаӀ я  — Верóй-пахр яхар а — «Гуржи хаьхо» (пехл. Wērōy-pahr; сир. ܘܪܦܐܗܪܓ Wirōpahrg; эрм. Իւրոյ Պահակ Iwroy Pahak; яний: Ἰβῆρες)[26].

Ширача эрмалой йоазонашка пхьен цӀи Čor/Čoł хиннай[11][27].

Юкъера бӀаьшаренаш долалуча хана баьхача Кавказдехьарча яздархоша пхьенах оалаш хиннад: «Чора (Джора) наӀараш» , «Бурув», «Чога(?) наӀараш», «Чол», «ХӀонной» наӀараш, цкъаза «Форда наӀараш», «Дарубанди» (гурж. დარუბანდი), хӀаьта Ваьзарерчар — «Тзор/Тзур/Цур чӀоагӀале» (яний: Τζουρ).

ТӀехьагӀо (хьагучох, VI бӀаьшаренгара денз) йолаеннай керда цӀераш: персаьнаш Дарбанд яха болабеннаб (фаьрс. دربдарб «ниӀ», фаьрс. باندбанд «сунт, духьале), шаьмий «Торайе наӀараш» яха, Ӏарбий — Баб аль-абваб (Ӏар. بَاب ٱلْأَبْوَاب‎ — «наӀарий ниӀ»), Баб аль-хьадид (Ӏар. بَاب ٱلْحَدِيد‎ — аьшка наӀараш), гуржий — Згвис карибче (гурж. ზღვის კარიბჭე — «форда наӀараг»), моалой — Кахулга («наӀараш»), туркий — Демир къапы («аьшка наӀараш), эрсий — «Дербент»[28].

Ширача тархьархой къамаьлашта тӀатайжача, Албануси Кассыи яхача шин хин юкъе илла́ Албана пхье, Аьшка наӀараш лархӀа мегаш я, тӀаккха Албанус хийи Кассы хийи Буйнака́ (Уллубийаул) и Тарками Самур долаши, Кассы — Манас долаши лархӀа мегаргда[29][30].

ТӀатоха эшар

[тоаде | тоаде чура]
ТӀатоха эшаш дар
  1. маӀ. Дербенд, агул. Дербенд, гӀозл. Дәрбәнд / Dərbənd, доар. Чяли, гӀумк. Дербент, лак. Дарбант, лаьзг. Кьвевар, Цал, Чугъ, мухӀд. Дербенд, таб. Дере-бент, таьт. Дербенд, цахур. Дербенд

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. Албания кавказская // Советская историческая энциклопедия / под ред. Жукова Е. М.. — М.: Советская энциклопедия, 1973—1982.
  2. Дмитрий Раевский, Владимир Петрухин. Очерки истории народов России в древности и раннем средневековье: учебное пособие. — Litres, 2017-09-05. — 384 с. — ISBN 978-5-457-49420-6.
  3. Минорский В. Ф. Русь в Закавказье // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1953. — Т. 3, вып. 3. — С. 207—210. — ISSN 0001-6446. — DOI:10.2307/23682510. Архиве диллад 5 12 2019.
  4. Подсчитано по базе данных муниципальных образований РФ на 2008 год. www.gks.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 29.09.2020. Архиваци яьй 6.10.2017.
  5. Физическая география Дагестана/ под общ. ред. Акаева Б. А. М:"Школа". 1996
  6. Климат Дербента. Архиваци яьй 1.11.2014.
  7. Численность постоянного населения Республики Дагестан по состоянию на 1 января 2020 года.
  8. Хьахетаргахьа, ГӀалгӀай яхача Коазой Ӏийсай кинашка тӀара
  9. Семён Броневский. Общая географическая и историческая известия о Кавказе. Часть вторая. Москва. 1823. стр.-338. dlib.rsl.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 6.07.2021. Архиваци яьй 13.03.2022.
  10. Коллектив авторов. Что нужно знать о Северном Кавказе. — Litres, 2017-09-05. — 657 с. — ISBN 978-5-457-95231-7.
  11. 1 2 DARBAND – Encyclopaedia Iranica (ингал.). www.iranicaonline.org. Хоам хьаийца таьрахь: 5.12.2019. Архиваци яьй 30.11.2019.
  12. Tarlanov, Z. K. (Zamir Kurbanovich). Агулы--их язык и история. — Izd-vo Petrozavodskogo universiteta, 1994.
  13. Дагестанские азербайджанцы (Тюрки, Терекеменцы), историческом процессе. www.moidagestan.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 18.06.2016. Архиваци яьй 13.08.2016.
  14. Дагестанские азербайджанцы (Тюрки, Терекеменцы) — Turkish Forum. Хоам хьаийца таьрахь: 18.06.2016. Архиваци яьй 3.08.2016.
  15. Анна Степановна Тверитинова.Восточные источники по истории народов Юго-Восточной и Центральной Европы, Том 1. — С. Стр. 57.
  16. Русско-даргинский словарь / Составитель Исаев М.-Ш. А., под общей редакцией Джидалаева Н. С.. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1988.
  17. Мусаев Г. М. Рутулы (XIX-начало XX века). Историко-этнографическое исследование. — Юпитер, 1997.
  18. Гиясаддин Аскер оглы Гейбуллаев. Топонимия Азербайджана. — Баку. — С. 17.
  19. Арбен Кардаш. Слово продолжается. — Arben Kardash, 2013. — 248 с. — ISBN 978-5-297-01742-9.
  20. Дербент / Аликберов А. К., Гаджиев М. С., Касумов Н. К., Скаков А. Ю., Хан-Магомедов С. О. // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—.
  21. Дербент. www.vokrugsveta.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 27.07.2021. Архиваци яьй 14.04.2021. // Вокруг света: энциклопедия.
  22. Р. И. А. Новости. Древнейший город России, которому невесть сколько лет. РИА Новости (24.01.2014). Хоам хьаийца таьрахь: 12.11.2022. Архиваци яьй 12.11.2022.
  23. Об административно-территориальном устройстве Республики Дагестан, Закон Республики Дагестан от 10 апреля 2002 года №16. docs.cntd.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 5.12.2019. Архиваци яьй 20.06.2021.
  24. Документы. derbent.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 5.12.2019. Архиваци яьй 21.11.2019.
  25. Семён Броневский. Общая географическая и историческая известия о Кавказе. Часть вторая. Москва. 1823. стр.-330. dlib.rsl.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 29.09.2020. Архиваци яьй 20.01.2022.
  26. Šahrestānīhā Ī Ērānšahr / Hossein Ziai. — Costa Mesa, California 92628 U.S.A.: Mazda Publishers, Inc., 2002. — С. 40. — ISBN 1-56859-143-8.
  27. Minorsky V. A History of Sharvan and Darband in the 10th—11th centuries. — Cambridge, 1958. — P. 14.
  28. Александр Абакарович Кудрявцев. Город, не подвластный векам. — Дагестанское книжное издательство, 1976. — 152 с.
  29. АББАС-КУЛИ-АГА Бакиханов Гюлистан-и Ирам. www.vostlit.info. Хоам хьаийца таьрахь: 29.09.2020. Архиваци яьй 19.02.2020.
  30. Семён Броневский. Новейшия географическия и историческия известия о Кавказе, / Собранныя и пополненныя Семеном Броневским. - Москва: В типографии С. Селивановскаго, 1823. - c. 338. dlib.rsl.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 29.09.2020.

Литература

[тоаде | тоаде чура]

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]


Ло:Дагестан Ло:Районные центры Дагестана Ло:Населённые пункты Дербентского района Ло:Населённые пункты Дагестана на автомагистрали М-29 Ло:Порты Каспийского моря

Ло:Спам-ссылки ОагӀа:ДаьгӀастен пхьен округаш