Соттам

Со́ттам (эрс: наклонение) — хандеша оагӀат я. ГӀалгӀай метта хандешай ворхӀ соттам ба: тӀадожара соттам, дацара соттам, белгала соттам, хаттара соттам, хаттара-дацара соттам, бехкама соттам, лара соттам^[1].

ТӀадожара соттам

Укх соттама ханаш яц, бакъда, пхи форма я:
• Хьалхара форма белгалза формах хьакъаьстаяц формага диллача. Цо духхьал дер тӀадожаду. Масала: Де́къа дегашта безамаш! Ӏоха, Ӏоязде!
• ШоллагӀа форма хьахул хьалхарча форма л яха суффикс тӀатохарца. Цо хьагойт дер цу сахьате де дезаш долга: Из книжка Ӏодешал! ГӀол, чай дӀатӀаоттадел! ХьалгӀаттал, гӀанд хьадал!
• КхоалагӀа форма хьахул шоллагӀча форма ахь, аш яьха суффиксаш тӀатохарца. Кхоачашде деза дер цу сахьате де дезаш дац. Дехар е хьехам беш да: ЦӀена язделахь. Хьайл воккхагӀчун никъ ма хоадабелахь. Шедар цӀагӀа дӀадувцалаш. Укхаза тӀадожара соттама формо таьрахь къоастаду.
• ЙиълагӀча формо белгалду дехарца цу сахьате де деза дер. «Дехарца тӀадожадара формаш» оал царех. Уж хьахул хьай, шоай яха аффиксаш тӀатохарца. Уж аффиксаш а цӀерметтдешаех хьаяьннай. ЙиълагӀа форма хьахинначул тӀехьагӀа цу аффиксех суффиксаш лархӀа еза. Масала: Сиха лелал-хьай, хьадувцал-шоай, ловзал-хьай соца.
• ПхелагӀа форма дер даькъалдеш лел: Дукха вахалва, гӀоза лелайойла, дика могалда. Из форма хьахул йолча хана форма хьалхагӀа ал, л тӀакхетарца, тӀаккха ва, я, ба, да яха гӀон хандешаш тӀакхетарца: вус-ал-ва, оах-ал-да. Ер форма эггара дукхагӀа лел сардамашка, ловцашка, лозунгашка. ТӀадожара соттама дацара формаш хьахул да́цара дакъилг хьалхаоттарца: Ма гӀолахь, ма лулда^[1].

Белгала соттам

Белгала соттам оал долаш дола, хургдола е хинна дер хьагойтача формаех. Укхаза еррига ханаш я. Масала: Ве́л, ве́ларгва, ве́лар, ве́лар, вийлар, вийла́в, вийлава́р. Да́цара соттам хьахул белгала соттама да́цара да́къилг ц тӀатохарца. Укх соттама хила мега ха яц. Форма хьахиннаяьнначул тӀехьагӀа цу дакъилгах суффикс хул: ве́лац, ве́ларгвац, ве́лацар, ве́ланзар, вийлавац, вийлавацар^[1].

Хаттара соттам

Хаттара соттам хьахул белгала соттама ий яха суффикс тӀатохарца. Укх соттама хила мега ха яц: ве́лий, ве́ларгвий, ве́ларий, вийларий, вийлавий, вийлаварий^[1].

Хаттара-да́цара соттам

Хаттар-дацара соттам хьахул дацара соттама суффикс ий тӀатохарца. Укх соттама а хила мега ха яц: ве́лаций, ве́ларгвеций, ве́лацарий, ве́ланзарий, вийлавеций, вийлавецарий^[1].

Бехкама соттам

Бехкама соттамо хьахьокх цхьа духьале ецаре хургдола дер. Укх соттама ши форма я. Хьалхара форма кхолл хургйолча ханара лоӀамеча причастен гӀон хандешаш тӀатохарца. ГӀон хандош тӀа а теха, из соттам кхелла баьлча, цу гӀон хандешах суффикс хул: арг-дар, гӀорг-вар, йоагӀарг(ь)-яр. ШоллагӀа форма чоалхане я. Из хьахул е тӀакхетарца йолча хана формах (оал — оале), яхаяьннача хана формах (аьннад — аьннадале), хургйолча хана формах (аргда — аргдале). Масала: Ӏа сиха деше, аз книжка лургда хьона. Оаша ханнахьа оасар даьдале, хьажкӀаш дика хургья^[1].

Лара соттам

Цо белгалдоаккх хилча бакъахьа хета дер. Из дер кхаь ханаца бувзам болаш лел: йолча, яхача, хургйолча. Из кхолл йолча ханара хандеша ларда -далара яьха классни суффикс тӀатохарца. Хандеша ха укхаза къоастаю лардага хьежжа. Масала: дешадалар — йола ха, дешадалара — хургйола ха, дийшадалара — яха ха ^[1].

Хьажа иштта

• Ха
• Хандош
• Хандеша спряжени

Белгалдаккхар

↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ Аушева, Оздоева, 2021, оа. 211.

Литература

Аушева Э. А., Оздоева Э. Г. ХӀанзара гӀалгӀай мотт. Морфологи. — Назрань : «Кеп», 2021. — 211 с.

[_41b6b8442103d144-1] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ Аушева, Оздоева, 2021, оа. 211.

[1]