Суффикс

Суффикс (лат: suffixus «тӀатеха») — овлан тӀехьа а латташ, деша керда лексически е грамматически маӀан лу морфема. Масала: деша — дешар — дешархо. Укх дешашка суффиксаша лексически маӀан хийцад, хӀара суффиксо керда маӀан а долаш дош кхеллад. ХӀаьта суффиксаша керда грамматичски маӀан а лу: говр — говраш (суффиксо -аш таьрахь хийцад), теш — тешар (суффиксо -ар ха хийцай), хоза-хозагӀа (суффиксо -гӀа белгалдеша дистара лагӀа кхеллад).

ГӀалгӀай метта къоастаю суффиксаш формакхоллареи дошкхоллареи.

Дошкхоллара суффиксаш

Керда дешаш кхоллаш йолча суффиксий тайп-тайпара маӀанаш да. Суффиксаш тӀатохарца белгалдоах:

• Наха леладу гӀулакх (хьехар-хо, болх-ло, дош-ло, гӀаш-ло, говзан-ча, зурман-ча, Ӏилман-ча, гӀон-ча)
• Наха юкъера гаргало (дезал-хо, даь-хо, Мухьмадар, Лейлар)
• Нах бахеи хьабаьннеи моттиг (наьсар-хо, лоала-хо, юрт-хо)
• Къаман цӀераш (черс-е, сел-е, эрс-е, гӀумк-е, эрма-ло)

Юкъара кхетам бола (абстрактни) цӀердешаш белгалдоахаш йола суффиксаш дукха я:

• Суффикс -л тӀатохарца саго леладу гӀулакх, цун хьал белгалдоаха дешаш хьахул: ноанал, хьакимал, кулгал, урхал, жерал, лорал, новкъостал. Из суффикс тӀатохарца белгалдешаех белгало е хьисап хьахьокхаш дола цӀердешеш хьахул: хоза-л, майра-л, бирса-л, говза-л;
• Суффикс -м тӀатохарца хандешаех хьахул хандешаех хьадаьнна цӀердешаш: теша-м, тохка-м, къовса-м, хьеха-м, тохка-м, сакъерда-м, кхера-м;
• Суффикс -ло тӀатохарца хьахинна дешаш: маькар-ло, эгӀаз-ло, гарга-ло;
• Суффикс -о тӀатохарца хьахинна дешаш: сагот-о, паргӀат-о;
• Суффикс -е тӀатохарца куцдешаех моттиг белгалйоаха цӀердешаш хьахул: тӀехь-е, хьалхашк-е, чухь-е, тӀехьашк-е. Иштта цу суффиксаца кхолл ха белгалъю цӀердешаш а: гуйр-е, сайр-е, Ӏуйр-е;
• Суффикс -лга, -илга тӀатохарца дар де торо хилар белгалдеш дола цӀердешаш хьахул: дувцилга, хьожилга;
• Суффикс -р тӀатохарца хандешаех цӀердешаш кхолл: деша-р, мала-р, вала-р, ваха-р.

ГӀалгӀай метта дукха я хӀама зӀамагӀдара, хьастара е доастамдаккхара маӀан дола суффиксаш: -г, -лг, -илг, -рг, -нг, -кӀиг: говр-г, истол-г, бу-нг, дахч-илг, коч-илг, туха-кӀиг, хоара-кӀиг. ЦӀердешай -г, -лг, -нг яхача суффиксашта хьалха шекон мукъа оаз хозача метте массаза а язде деза. Масала: луттарг, ахкарг.

Лакхе йоалаяь суффиксаш тоъал дукха лел гӀалгӀай метта цӀердешаш кхоллаш. ХӀаьта хӀанз вай лохе ювцаргйола суффиксаш геттара кӀезига лел гӀалгӀай метта. Ала мегаргда, цхьацца-шишша дош мара дац царца кхелла. Уж я суффиксаш:

• Суффикс -ци (даьци). Ер хьалхагӀа цӀий яхача цӀердешах хьахинна суффикса я. ХӀанз цох Ӏилманхоша суффиксоид лоархӀ.
• Суффикс -ра: кхаь-ра (кхоъ-ра), е-ра (йиъ-ра), шинара (шиъ-ра).

Эрсий меттара хьатӀаийца эрсий суффиксаш я: -изм (национализм), -ство (министерство), -аца (электрификаци), -ист (тракторист), -чик (летчик), -ант (курсант, практикант).

Литература

• Оздоева Э. Г. ХӀанзара гӀалгӀай мотт. Дошкхоллар. — Назрань : Кеп, 2024. — 31 с.