МутаӀаланаькъан Шовхала Хьажбийкар

Рувики материал
МутаӀаланаькъан Шовхала Хьажби́йкар
эрс: Муталиев Хаджи Бекир Шовхалович
Муталиев Хаджи Бекир.jpg
Ваь таьрахь 10 (23) аьтинга 1910
Ваь моттиг Экажакъонгий-Юрт, Наьсарен округ, Тийрка область, Россе импери
Венна таьрахь 10 тов 1964(1964-09-10)
Венна моттиг Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай АССР, РСФСР, СССР
БӀорахол  Россе импери СССР
Леладу гӀулакх
Кхолламаш даь шераш 1927—1964
Лостам социализм йоалла реализм
Жанр байташ, поэма, дувцар, очерк, фельетон, повесть, пьеса
Кхолламий мотт гӀалгӀай
Дебют пьеса «Культармейцы» (1930)

МутаӀаланаькъан Шовхала Хьажби́йкар (эрс: Муталиев Хаджи Бекер Шавхалович) — гӀалгӀай советий оазархо, йоазонхо, драматург, таржамхо, хоамбоаржабархо, Ӏилманхо. ГӀалгӀай оазарле оттача хана хьалхалаьттар.

Из хиннав ГӀалгӀай литературан юкъарлон доакъашхо (1930), СССР йоазонхой юкъарлон доакъашхо (1934), Хоамбоаржабара ерригача юкъарлон юкъарча института дешархо (1935). ТӀом болабалехьа из болх беш хиннав мехка газеташка а Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче а. Сийлахь-Боккхача Даьхен тӀема хана — республика радио болхло, тӀехьарча шерашка — «Наьсарен колхозхо» газета редактор, иштта Наьсарерча парте райкома агитаце отдела кулгалхо. 1944-ча шера мехках ваьккха, Ӏовахийтав ГӀиргӀизой ССР, цу юкъа цо юхасоцабаь хиннаб ший болх, юртбоахама болх бе волавалар бахьан долаш. 1956-ча шера Хьажбийкар ЧИААСР меттаоттаяра оарцагӀбаьннача нохч-гӀалгӀай викалашта юкъехиннав. 1957-ча шера дешаш хиннав СССР йоазонхой юкъарлон лакхерча литературан курсашта (йистеяьхаяц кхийтта лазар бахьан долаш).

Биографи

[тоаде | тоаде чура]

Хьалхара шераш[тоаде | тоаде чура]

Хьажбийкар ваьв 1910-ча шера аьтинга бетта 10-ча дийнахьа Наьсарен шахьара Экажакъонгий-Юрта[1][2]. 1914-ча шера дӀаваьннав цун да[3]. 5-6 шу даьннача хана денз цӀен гӀулакхага хьожаш хиннав из[4], 1924-ча шера деша эттав Наьсарерча юкъерча ишколе, цига Ӏомабаьб цо цӀена гӀалгӀай мотт[3]. Ишкол йистеяьккхай 1926-ча шера, цул тӀехьагӀа цо яьккхай ГӀалгӀай хьехархой техникум, цу хана юкъевахав коммунистически кагирхой юкъарлонна (комсомол)[2]. Дахкилганаькъан ИбрахӀима яхачох, хьужаре йита, из урокашта ухаш хиннав Буро-кӀала иллача ишколе, хил дӀехьавувлаш. ГӀалгӀай хьехархой техникуме деша эттав 1924-ча шера из хьайийлачул тӀехьагӀа[5]. Техникума шоллагӀа курс яьккхачул тӀехьагӀа, 1930-ча шера МутаӀаланаькъан Хьажбийкар балха эттав «Сердало» газета аппарате, иштта юкъевахав ГӀалгӀай литературан юкъарлонна[6].

Мехках ваккхалехь[тоаде | тоаде чура]

1933—1935 шерашка Хьажбийкар дешаш хиннав Москверча ерригсоюза хоамбоаржабара институте, йоазонхочун говзал шаьръеш тайп-тайпарча оагӀарахьара — оазарлен доазон тӀа а, прозе а, драматурге а[7]. 1934-ча шера цох хиннав Нохч-ГӀалгӀай йоазонхой юкъарлон урхален доакъашхо[8]. 1935-ча шера бекарга бетта денз 1942-ча шера саькура беттага кхаччалца Хьажбийкара болх баьб «Ленинец», «Ленина никъ» яхача газеташкеи, Нохч-ГӀалгӀай кинижкай зарбанче а[7]. МутаӀаланаькъан Хьажбийкара гулабаьб дукха гӀалгӀай багахбувцам, цо Осменаькъан Сосе Хьамзатаца дакъа лаьцад 1940-ча шера ГӀалгӀай багахбувцама хьалхара том арахецаш[7]. Цунна юкъедаха хиннад наьртех дола дувцараши, турпалий иллеши, фаьлгаши, оаламаши, йиӀий иллеши[9]. Цу шера цох хиннав Советий Союза коммунистически парте доакъашхо[10]. 1941-ча шера арадаьннад цо вӀашагӀделла, 5000 дош чулоацаш дола «Юххьанцарча ишкола лаьрхӀа дола эрсий-гӀалгӀай дошлорг»[11].

Валар[тоаде | тоаде чура]

Веннав 1964-ча шера Шолжа-ГӀалий тӀа.

Кхолламий никъ

[тоаде | тоаде чура]

Советийи коммунистий идеологи айъеш йоазонаш даь ва. «Культармейцы», «Око за око, зуб за зуб» яхача пьесашка кулакаштеи, моллаштеи, каьштеи духьала яздеш хиннав.Цун йоазонашка Ӏадаташте шарӀаннеи доагӀаш дола хӀамаш ийрчдоахаш, ӀотеӀадеш, акхача, дешанза болча наьха белгало я из яхаш язъяьй тайп-тайпара поэмаш: «Керда хьаьший», «Бирса ди», «Кунтий пхьа»)[12].

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]

Литература

[тоаде | тоаде чура]
  • Патиев Я. С. Муталиев Хаджи-Бекир Шовхалович // Музыкальный атлас. Ингушетия / Сост.: Т. А‑Х. Дзаурова [и др.]; Рец.: М. Б. Долгиева, В. А. Чернявский, А. А. Жаманова. — Ростов н/Д.: Южный издательский дом, 2023. — Т. 1. — С. 291—293. — 352 с. — 1000 экз. — ISBN 978‑5‑98864‑167‑4.
  • Поэзия Чечено-Ингушетии. — М.: Художественная литература (издательство), 1959. — 278, [2] с.
  • Ужахова Р. К. В поисках истины (Очерк о Хаджи-Бекире Муталиеве) // Lingua-Universum. — 2006. — № 5. — С. 59—67.
  • Чахкиев С. Человек и поэт. Литературный портрет // «Грозненский рабочий». — 1964. — 25 лайчилла. — С. 4.
  • Ghalghaj nazmaš (stixaš) : [ингуш.] : Сб. стихов / Guljäj: Mutayali n. Ꜧ. B. — Buru : "Serdalo"—Krajnacizdat, 1931. — 76 с. — 2000 экз.
  • Дахкильгов И. А. Гӏалгӏай говзаме литература : [ингуш.] / Гл. ред.: Т. И. Машуков; Рец.: М. Матиев, А. Евлоева. — Нч. : ГП КБР РПК, 2009. — 608 с. : ил. — 1000 экз. — ISBN 978-5-9996-0018-9.
  • Мальсагов А. Йоазонхочун никъ (Муталиев Шовхала Хьажбикар ваь 70 шу дизарга) (гӀал.) // Лоаман ӏуйре : Орган ССП ЧИАССР и общественно-политический альманах / И. о. ред.: Г. Гагиев. — Гр.: ЧИКИ, 1980. — С. 43—51.
  • Мальсагов Д. Муталиев Хьажбикара говзаме йоазаш (гӀал.) // Сердало. — Гр.: Тип. им. 11 августа 1918 года, 1958. — 23 тушола (№ 24). — С. 3.
  • Муталиев Х.-Б. Ш. Кулгий йӏовхал (гӀал.) / Сост.: Т. Х.-Б. Муталиев. — Гр.: ЧИКИ, 1981. — 367 с. — 2000 экз.