Магас
Пхье | |||||
Магас | |||||
---|---|---|---|---|---|
Магас | |||||
![]() | |||||
|
|||||
43°10′ с. ш. 44°49′ в. д.GЯO | |||||
Паччахьалкхе |
![]() |
||||
Федерацен субъект | ГӀалгӀайче | ||||
Пхье округ | Магас | ||||
Пхьеда | Темарзанаькъан Мухьмада Муса | ||||
Тархьари географии | |||||
Йиллай | 1994 шера | ||||
Пхье я | 2000 шера денз | ||||
Майда | 12,63[1] км² | ||||
Лакхал | 600 м | ||||
Ӏалама лоаттам | юккъера | ||||
Сахьата оаса | UTC+3:00 | ||||
Бахархой | |||||
Бахархой | ↗15 279[2] саг (2022) | ||||
Айхал | 1209,74 саг/км² | ||||
Къамаш | гӀалгӀай, эрсий, кхыбараш а | ||||
Ди лелабераш | сунний бусалбаш, православхой | ||||
Катойконим | мага́схо, магáсхой | ||||
Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий | ||||
Дагарга идентификатораш | |||||
Телефоний код | +7 8734 | ||||
Пошта индекс | 386001 | ||||
Код ОКАТО | 26401 | ||||
Код ОКТМО | 26701000001 | ||||
|
|||||
magasonline.ru | |||||
|
|||||
![]() |
Магас (я) (иштта Магате) — ГӀалгӀай Мехка нанагӀала. ХӀанзара Магас йиллай 1992 шера, 700 шерал совгӀа хьалха Аланойчен нанагӀала а хинна йохаяьчул тӀехьагӀа меттаоттаяьй из. Эрсечен субъекта административни юкъ йолча пхьешта юкъера эггара зӀамигагӀеи къонагӀеи я.
Этимологи
ГӀалгӀай Мехка кердача нанагӀалий цӀи «Магас» хургйолаш ювца оттаяьр цӀихеза тархьархо Коазой Дауда Нурдин ва. Юххера ГӀалгӀайчен Мехкдас кхычарна юкъера из хержа хиннай[3]. Тархьара, археологен, лингвистикан дараштеи цигарча географе цӀерай топонимикаи бух тӀабодаш тиллай кердача нанагӀалий цӀи[4]. Цу дарашка тӀатайжача Даькъасте иллача ширача Оалойчен нанагӀала цӀи хиннай «Магас». «Магас» яхача топонима чу «Ма» гӀалгӀай меттала малх яхилга да[~ 1]. ХӀаьта, «га»/«го» («круг», «диск») тӀатехача хьахул «мага»/«маго»[~ 2] — «маьлха округ, маьлха го». Чаккхенга латта «с» — гӀалгӀай «са» (лаьтта, моттиг) яхачох хьадаьнна дола моттиг белгалъю да́къилг да.
«Магас» ширача гӀалгӀай меттала «маьлха лаьтта/моттиг» яхилга да, амма нагахьа санна из пхье цӀи яле, «маьлха пхье» аьнна, дашха йиш я из дош[5][6][7].
Тархьар
Шира зама[тоаде | тоаде чура]
Эггара хьалха Магас тептараш тӀа хьоаяьй иттлагӀча бӀаьшера ваьхача МасӀуди яхача Ӏарбечо 943 шера[8][9]. Магас илла моттиг белгалъю кхыча Ӏарбечо, МасӀуде заманхочо, Ибн Рустас. Цо язду, Аланой мехкагара малхбоалехьа уллача Сарир цӀи йолча паччахьалкхен доазон тӀара (хӀанз нохчашкахьа Орга хий доагӀачара[3]) кхаь дийнахьа малхбузехьа никъ бича, гӀаш воагӀа саг Магасе кхоачаргва, аьнна[10].
ГӀалгӀай Ӏилманхошта хетачох Оалойчен нанагӀала Магас иллай хӀанз Яндаре, ГӀаьзе-Коа, СурхотӀе, Экажакъонгий-Юрт, Ӏаьлий-Юрт ядача айеннача метте, хӀанзара Магаса доазув чу а лоацаш, малхбоалехьа Эса-чӀоже дӀатӀа а йоалаш[11].
ХIII бӀаьшера моалоша йохаяьй Магас. 1238 шу чакхдоалаш, Ӏай, Магаса кӀала эттаб, Бату-хан хьалха а волаш, моалой бӀу. Цхьан бетта духьала лаьттаб гӀалгӀай моалошта, дуне цецдоаккхаш денал гойтад, амма моалой сов дукха хиларах дӀаяьккхай Магас моастагӀаша. Из хиннад, 1239 шу долалуш. «ЦӀи мара хӀама йисанзар Магасах», ― язду моалой бӀенаца хиннача йоазонхочо аль-Джувейне[12].
ХӀанзара зама[тоаде | тоаде чура]
1995 шера ГӀалгӀай Мехкдас Овшанаькъан Руслана кертера лард еллай ГӀалгӀайчен керттера пхьенна. 2002 шера денз Магас официальни ГӀалгӀай Мехка нанагӀала я.

1994 шера бекарга бетта 15-ча дийнахьа Россе Федерацен Президент Б. Н. Ельцинс Амар даьккхад «О строительстве столицы Республики Ингушетия»[- 1]. Из ди тахан дездеш деш «Магас пхье ди» аьнна[13]. 3 апреля 1998 года Народным Собранием — Парламентом Республики Ингушетия принято постановление «О наименовании столицы Республики Ингушетия — город Магас»[14][- 2].
1998-ча шера ардара бетта 31-ча дийнахьа хьайийлай Магаса хьалхара объект — ГӀалгӀайчен мехкдаь администраци чуйола Президента ков[15]. Цул тӀехьагӀа аьттеи аьрдеи оагӀарахьа хьалъеттай ГӀалгӀайчен Доалчеи Республика Парламента гӀишлои.
2000-ча шера маьтсела бетта 25-ча дийнахьа ГӀалгӀай Республика Халкъа Гулламо РФ ФС Паччахьалкхен Думанна хьалхашка йихьай № 90044015-3 «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования — Магас» федеральни бокъон проект[16]. 26 декабря 2000 года Государственная Дума ФС РФ приняла данный закон[- 3].
2000-ча шера тов бетта 11-ча дийнахьа Овшанаькъан С. Р. вӀашагӀъеллай Магаса пхье администраци[- 4].
2000-ча шера оагӀой бетта 20-ча дийнахьа РФ ФС Федеральни бокъо № 149-ФЗ «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования — Магас» къоабалъяьй[- 5].ОагӀой бетта 26-ча дийнахьа РФ Президента Путина В. кулг яздаьд цу тӀа.
Иштта, 2000-ча шера оагӀой бетта тӀехьарча деношка денз Магас ГӀалгӀай Мехка Юкъ лоархӀаш я.
2008-ча шера ардара бетта 11-ча дийнахьа ГӀалгӀайчен мехкдаь амарца дӀачӀоагӀъяьй Магаса герб[- 6].
Бахархой
2001[17] | 2002[18] | 2003[19] | 2006[20] | 2008[21] | 2009[22] |
---|---|---|---|---|---|
100 | ↗275 | ↗300 | ↗337 | ↗354 | ↗415 |
2010[23] | 2011[24] | 2012[25] | 2013[26] | 2014[27] | 2015[28] |
↗2502 | ↗2581 | ↗3367 | ↗4106 | ↗4756 | ↗5841 |
2016[29] | 2017[30] | 2018[31] | 2019[32] | 2020[33] | 2021[34] |
↗6880 | ↗7818 | ↗8771 | ↗10 333 | ↗12 170 | ↗15 271 |
2023[35] | 2024[36] | ||||
↗16 931 | ↗18 521 |
Бахача наьх дукхал лоархӀаш хилча (01.01.2016) пхье 906-ча моттиге хиннай 1115[37] Россе Федерацен пхьешта юкъе[38].
- Къамашцара лоаттам
Ерригроссе 2010 шера хьисап деш нах дӀаязбарах[39]:
- гӀалгӀай — 1961 саг (78,38 %)
- эрсий — 406 саг (16,23 %)
- жӀайхой — 26 саг (1,04 %)
- кхыбараш — 109 саг (4,36 %)
Сурташ
Барта-гӀала тӀара гуш дола сурт
Белгалдаккхар
- Комментареш
- ↑ Дукха ха яц гӀалгӀаша малхах «ма» я́ха. Ширача урартхоша маьлха Даьлах йоаккхаш хинна цӀи я «Ма» яхар. ХӀанзара гӀалгӀай «малх» яха дош шин дешах латт: «ма» («малх»), «алхха» («цаӀ мара доаца, къоастадаь»). Байсаранаькъан Муртаза Идриса ший «БӀаьшерий боадонгара» яхача романа чу белгалдоаккхаш яздаьд: «Боккхийча нáха хьаяхачох, хьалха малхах ма я́ха́д, тӀаккха цу тӀа алхха ӀотӀакхийттад». Малхах Даьла веш хиннача гӀалгӀаша Ма́лхá те́къача хана даь кхайкар да «ма алхха» яхар
- ↑ Къаьнарча гӀалгӀай оаламо хьаяхачох, цхьадолча тайпай (Салгхой, ТӀумахой, Оздой) гаьнара да́ (этнарх) Маго яхаш ва. Маго моцагӀа гӀалгӀаша маьлха Даьла мо лоархӀаш хиннав. ГӀалгӀай лоам хӀанз а латташ да шира ерд Маго-Ерд яхаш цӀи а йолаш.
- Нормативни бокъон акташ
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 15.04.1994 г. № 788
- ↑ Постановление Народного Собрания Республики Ингушетия от 03.04.1998 № 232
- ↑ Федеральный закон от 26.12.2000 № 149-ФЗ «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования — Магас»
- ↑ Указ Президента Республики Ингушетия от 11.09.2000 № 153
- ↑ Постановление Совета Федерации ФC РФ О Федеральном законе «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования — Магас» от 20.12.2000 № 336-СФ
- ↑ Указ Президента Республики Ингушетия от 11.10.2008 № 380 «О Гербе г. Магас — столицы Республики Ингушетия»
- Хьасташ
- ↑ Официальный сайт муниципального образования «Городской округ город Магас». История
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года. Федеральная служба государственной статистики . Хоам хьаийца таьрахь: 26.04.2022.
- ↑ 1 2 Ӏарчакханаькъан С., 2021.
- ↑ Информационно-справочная правовая система «КонсультантПлюс». Пояснительная записка «К проекту Федерального закона «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования город Магас» . Consultant.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 9.11.2015.
- ↑ Кодзоев, 2001, оа. 44.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 117.
- ↑ Заяц, 2001, оа. 11—12.
- ↑ Минорский, 1963, оа. 192.
- ↑ Агусти Алемань, 2003, оа. 569.
- ↑ Минорский, 1963, оа. 204.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 118, 119.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 125—126.
- ↑ Дешаш белгалдахара гӀалат Неверный тег
<ref>
; для сносокTochka-na-karte
не указан текст - ↑ А. В. ЕВЛОЕВА: Сердцу дорогой уголок — Магас . Хоам хьаийца таьрахь: 8.07.2015. Архиваци яьй оригинала тӀара 9.07.2015.
- ↑ Журнал «Дош»: Республика Ингушетия. Хроника становления 1991—2002 гг. Хоам хьаийца таьрахь: 8.07.2015. Архиваци яьй оригинала тӀара 13.01.2017.
- ↑ Паспорт проекта Федерального закона № 90044015-3 «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования — Магас» . Хоам хьаийца таьрахь: 8.07.2015. Архиваци яьй 9.07.2015.
- ↑ http://www.MojGorod.ru/r_ingushetia/magas/index.html .
- ↑ http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls .
- ↑ http://www.MojGorod.ru/r_ingushetia/magas/index.html .
- ↑ http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/51dcbb004f0af0a7af72bf22524f7e0f/Численность%2Bнаселения%2Bпо%2Bпредварительным%2Bитогам%2BВсероссийской%2Bпереписи%2Bнаселения%2B2010%2Bгода%2Bпо%2Bрайонам%2B%2Bи%2Bгородам%2BЧР.htm .
- ↑ http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/51dcbb004f0af0a7af72bf22524f7e0f/Численность%2Bнаселения%2Bпо%2Bпредварительным%2Bитогам%2BВсероссийской%2Bпереписи%2Bнаселения%2B2010%2Bгода%2Bпо%2Bрайонам%2B%2Bи%2Bгородам%2BЧР.htm .
- ↑ http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.xlsx .
- ↑ https://web.archive.org/web/20180223011948/http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/807444004f0ad8f7aab1ba22524f7e0f/%D0%9E%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B0+%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8++%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+2011-2013.htm .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar .
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar .
- ↑ https://www.gks.ru/storage/mediabank/Численность%20по%20МО_Site.xlsx .
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx .
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx .
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Сhisl_MO_01-01-2024.xlsx .
- ↑ с учётом городов Крыма
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал муниципальни кхолламашка гӀолла 2019 шера наджгоанцхой бетта 1 денга. Таблица «21. 2019 шера наджгоанцхой бетта 1 денга хинна пхьешкара бахача наьх дукхал Россе Федерацен федеральни гомашкеи субъекташкеи гӀола» (RAR-архив (1,0 Мб)). Федеральная служба государственной статистики.
- ↑ Том 4. Таблица 04-04 Население Ингушетии по национальности и владению русским языком . Хоам хьаийца таьрахь: 11.05.2021. Архиваци яьй оригинала тӀара 6.03.2016.
Хьажа иштта
Литература
- Агусти Алемань. Аланы в древних и средневековых письменных источниках. — М.: Менеджер, 2003.
- Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии / Отв. ред. Н. Д. Кодзоев. — 4-е изд. — Ростов-на-Дону: Южный издательский дом, 2013. — 600 с. — ISBN 978-5-98864-056-1.
- Заяц Д. В. Магас — Город Солнца — новая столица Ингушетии№ 11. — С. 11—12. // География : журнал. — 2001. —
- Кодзоев Н. Д. Местонахождение и значение названия аланской столицы города Магас // Вестник Археологического центра : научный журнал. — Назрань, 2001. — Вып. 1. — С. 43—52.
- Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербента. — М., 1963.
- Арчаков С. Седкъий гулдеш лела саг (гӀал.) // Сердало : газет. — 2021. — 11 тушола (№ 36 (12481)).