Озанаькъан ИсмаӀала Салман

О́занаькъан Исма́Ӏала Салма́н
Озиев Салман Исмаилович
Ваь таьрахь	1 саькура 1902(1902-02-01)
Ваь моттиг	Дошалкъий-Юрт
Венна таьрахь	5 лайчилла 2002(2002-11-05) (100 шу)
БӀорахол	→  Россе Федераци
Леладу гӀулакх	йоазонхо, оазархо, таржамхо
Кхолламий мотт	гӀалгӀай
СовгӀаташ	Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхерча Совета Президиума Сийлен грамота

Тохкаш нийсбаь лустам

О́занаькъан Исма́Ӏала Салма́н (эрс: Озиев Салман Исмаилович, 1.02.1902 — 5.11.2002) — гӀалгӀай оазархо, таржамхо, йоазонхо. Нохч-ГӀалгӀай АССР халкъа оазархо. ГӀалгӀай меттала йоазуви, дешари, литературни кхоллами эггара хьалха дӀадоладаьрашта юкъе хинна ва. Хьалхара Ӏарбий-эрсий-гӀалгӀай дошлорг оттадаьр ва.

Вахара сурт оттадар

Салман ваь юрт

Ваьв 1902 шера саькура бетта 1-гӀча дийнахьа Дошлакъий-Юрта. Цун да́ — Озанаькъан Эке ИсмаӀал — Даькъасте лаьттача бӀорахой тӀем тӀа дакъа лоацаш хиннав. ГӀалгӀай арабисташта юкъе бусалба дин дешар кӀоаргга дайзача нахах хиннав из. 1895 шера нохчий мехка цӀихеза волча Ӏаламсага, Ӏилманхо-арабист хиннача Новрера Ӏусман-Хьажий бусалба дешара лакхера курсаш яьха а хиннав из. 1898 шера денз 1919 шерага кхаччалца ГӀалгӀай мехка кхаь юрта хиннача маьждигий имам хиннав ИсмаӀал-Хьажа. 1898 шереи 1901 шереи — шозза Макка ХьажцӀа ваха́, «ИсмаӀал-Хьажа» аьлле цӀи йоаккхаш хиннай цох гӀалгӀаша. Эрсий йоазув-дешар довзаш хиннавеце а, из дика бовзаш хиннав эрсий меттала болча дешара мах. Из ваьхача замах таро йоацача гӀалгӀачунга кхача йиш йолаш хиннадац светски дешар. Цудухьа цар юрта 1911 шера кхаь шерара хьалкъа дешара ишкол хьайийллача, цу ишколе хьалхарча берашца ший воӀ Салман деша хоаваьв цо.

1914 шера дешарах дика кхеташ чакхъяьккхай ишкол Салмана. Эрсий дешар дешарца цхьана Ӏарбий мотт Ӏомабе а декхарийла ваь хиннав из дас.

Цу шерашка ГӀалгӀай мехка цаӀ мара хиннаяц 1868 шера Наьсарерча гӀапкоа хьайийла хинна пхе шера дешара ишкол. Ший юртарча ишколе дийша ваьлча, цу пхе шерарча ишколе кхоалагӀча классе деша дӀаэттийтав Салман. Салмана дийцад:

1917 шера цига дешаш волаш, са безам тӀабахар эрсий меттала долча дешара. Сай лоӀамах деша ваьлар эрсий классикий литература: Лермонтова, Чехова, Л.Толстойя, Тургенева, Пушкина, кхы дуккха барий байташи, дувцараши, поэмаши.

Наьсарен буро тӀарча ишколе дийша ваьлча, гӀовттама шерашка йиш йолаш дацар дӀахо деша. ДӀакъайлар ишкола. Цу ханага диллача, дика библиотека вашагӀкхийтта хиннай Салмана. Цудухьа делкъелца ший даьца Ӏарбий дешар Ӏомадеш хиннав из, хӀаьта делкъел тӀехьагӀа эрсий меттала дола книжкаш дийшад цӀагӀа. Пушкинеи Лермонтовеи байташ дагахьа Ӏомаеш хиннав.

1918—1919 шерашка ГӀалгӀай мехка бӀорахой тӀом латташ, лазар кхийтта метта виса хиннав цун да́ ИсмаӀал. Цу шера Дошалкъий-Юрта хьайийла болх беш хиннай Ӏарбий дешар Ӏомаду хьужаре. МутъӀаламашта из дешар хьехаш хиннав Салмана даь-воша — Илез. Илез цу хана гӀалгӀай берригача мехка къаьда хиннав. Салмана дийцачох:

Цу хьужаре арабистика дешар Ӏомадарал совгӀа, кхыдола Ӏилмаш а Ӏомадора: логика, лексика, таржамаш дара говзал, кхы дуккха а.

Цига дешаш хул Салман. Уж  Ӏилмаш Ӏомадарал совгӀа, кхы тӀа, чувеча дарсаш телаш хиннай цунна даь-вошас.

Цу хьужаре итт шера дийшад Салмана. 1929 шу хьатӀаотташ арабистика еррига курс, 58 жай, чакхъяьккхай цо. Цхьабакъда, бӀорахой тӀом латташ яь хиннача човнаша новкъарле яьй Салмана балха тӀа а вахаре а.

БӀорахой тӀема шерашка дӀайхача лазарах нана еннай Салмана, тӀаккха 1923 шера кхайкорах да́ венна висав из. Цу хана денз ший ши йиша а кхоабаш къахьега волавеннав из.

Салмана дийцад:

Бера хана денз оазарленца чӀоагӀа хьашт долаш вар со. Цудухьа дукхагӀа безам тӀабодар эрсий классикий стихаш ешара́.

Дагахьа халахеташ хиннав Салман ший къаман меттала байташ язъе ший таро ца хиларах, хӀаьта эрсий меттала уж язъяра тоъал эрсий мотт хацар. 20-гӀча шерашка эрсий алапашца гӀалгӀай меттала оазараш язъе оттарах хӀама хилацар цун. ГӀалгӀай метта оазаш дӀаоалалацар. Цига цунна долча гӀо-новкъосталла, гӀалгӀай цӀихезача просветитела Малсаганаькъан Кураза Зоврбика гӀалгӀай алапат оттадаьд латиницай ларда тӀа. 1923 шера маьтсела бетта 1 дийнахьа цох пайда эца могаду гӀалгӀай доалачено — араяьнна хиннай гӀалгӀай къаман метта «Сердало» газета хьалхара номер. Цу хана денз гӀалгӀай алапаш Ӏомаде волавеннав Салман. Лоаццача юкъа уж алапаш а Ӏомадаь «Сердало» газета тӀа кепатоха дӀалу цо ший хьалхара статья — тӀахьехам. «ГӀалгӀай берригача боккхийча а кагийча а нахага» яхаш корта а болаш «Сердало» газета тӀа араяьннача цу статья тӀа Салмана тӀахьехам бу берригача гӀалгӀашка шоай меттала язде а деша а Ӏомале яхаш. Из статья 1923 шера аьтинга бетта 17-гӀча дийнахьа араяьлча денз Салмана хьинарца къахьег гӀалгӀай меттала дола йоазув наха могадеш. 1923 шера, из статья араяьнна бутт баьлча, Наьсарен гӀапкоа хьаелл 3 бетта йола хьехархой курсаш. Цига деша дӀаотт Салман а. Уж дийша чакхъяхачул тӀехьагӀа, гӀалгӀай къаман литература хьакхоллара къахьега волалу из.

Кхоллама никъ

1924 шера гӀалгӀай меттала ший хьалхара массекх байт язъю Озанаькъан Салмана. Царца я «ГӀалгӀай халкъи просвещении» яхар. Исбахьален куцага диллача, уж эсала а хеташ, шийх нах белар кхераш, кепатохийтац цо. Хьужаре деша вагӀаш волча цо мишта язъю динца ювзаенза байташ, аьнна алар кхерар ше, йоах цо. ХӀаьта а уж араяьха хиннай газето. Цу ханналца саго язъяь хиннаяц ший меттала йола байташ. Цул тӀехьагӀа, 1928 шера «На подъеме» яхача Ростова журнала тӀа Пролетарски йоазонхой Даькъастен Ассоциаце правлене Тхьамада хиннача В. И. Ставске яздеш хиннад: «Озанаькъан Салмана 1924 шера массекх байт язъяьй. Уж дика я, аьнна, лархӀа йиш я, цхьабакъда цар исбахьлен куцага диллача автора эсала а хийтта, 1928 шера мара араяьха дӀаенна хиннаяц цо уж.» 1924 шера гӀалгӀай меттала «Урдуви Тамареи» яха поэма язъю Озанаькъанчо. Дукхача наха (цу хана а хӀанз а) беза лаьрхӀаб из болх.

1928 шу долалуш гӀалгӀай литератораши йоазонхойи эггара хьалхарча конференце гулбенна хиннаб Буро тӀа. Цу конференце вӀашагӀъеллай пролетарски йоазонхой ГӀалгӀай Ассоциаци. Цу конференце хержа хиннай пхе сагах латта правлени. Беканаькъан Тембот тхьамада а волаш, правленена юкъе хиннаб: Овшанаькъан М. Д., Осмийнаькъан Хьамзат, Озанаькъан Салман, К. Ежский. Конференце дакъа лоацаш хиннаб Заьзганаькъан Идрис юкъе а волаш областа кулгалхой. ШоллагӀа гӀалгӀай оазанхой конференци гулъенна хиннай Буро тӀа 1930 шера. Цу вӀашагӀтеха хиннай керда «Литературни тоаба». Цун правлени хержай пхи саг юкъе волаш: Малсаганаькъан Зоврбик (тхьамада), Малсаганаькъан О. А., Л. П. Семёнов (казначей), Оахаранаькъан Хьажбикар (суртанча),Озанаькъан Салман. Цига тӀаийцай «Литературни общества» балха программа а Устав а. 1934 шера еррига йоазанхой организацеш дӀа а яха СССР Йоазанхой Союз хьаяь хиннай. Цунна кулгалдеш хиннав А. М. Горький. 1934 шера из хьайича денз СССР йоазанхой Союза юкъе волаш хьавенав Салман. Цун членски билета кӀала кулг яздаьд М. Горьке, СССР йоазанхой Союза Тхьамада из хиларах. Укхаза белгалде деза 1934 шера, СССР Йоазаонхой Союза доакъашхой гӀалгӀаех кхо саг мара ца хинналга: Байсаранаькъан Идриси, Муталанаькъан Хьаж-Бийкари, Озанаькъан Салмани.

ГӀалгӀай литература дегӀакхувлара дукха къахьийгад Салмана. Ший оригинальни произведенеш кхолларал совгӀа, цо таржамаш деш хиннад эрсий литература классикий прозаи поэзенеи, дешара учебникаш оттадеш дакъа лаьцад. Иштта цо таржамаш даь хиннад А. Пушкина, М. Лермонтова, И. Крылова, Н. Некрасова, Ф. Тютчева, В. Короленко, С. Михалкова, иштта дуккха кхыбарий прозаи поэзеи произведенешта.

Цхьадола произведений гулламаш

Оазархочун байтий хьалхара гуллам арабаьннаб 1960 шера. Цул тӀехьагӀа массехк гулламаш арадийнад:

гӀалгӀай меттала

• «Ираза никъ» («Путь счастья»)

• «БIаьсти» («Весна»)
• «Сийлен наькъаш» («Пути славы»)
• «Со теш» («Я верю»)
• «Хержараш» («Избранное»)
• «Вахара лараш» («Следы жизни»)
• «Сийлахь-воккха доттагIа» («Великий друг»)
• «Даьхен сийле» («Слава Родины»).

эрсий меттала

• «Планета Ильича»
• «Лоаман лаьча» («Горный сокол»)
• «Сога вахар делакъеж» («Жизнь улыбается мне»)
• иштта автобиографе повесть «Са вахара никъ» («Путь моей жизни»).

Болх бар

1931 шера Буро тӀарча педтехникумера дешар чакхдаьлча, Озанаькъан Салман балха хьожаву Наьсарен шахьара Аьлтий-Юртарча ишкола заведующела. Цун педагогически балха тӀара къахьегам дӀаболалу вай мехка бахача наха йоазув-дешар Ӏомадайтара дӀайолаенна хиннача кампанеца цхьана. Ишкола заведующи ше хиларах Салман керте отт культштабана. Кхийнача наха йоазув-дешар Ӏомадара болх дӀаболабу, хӀаьта ишколе аха деза бераш дешара чуозара ишкола массекх филиал хьаел юххьанцарча классашка дешара. ХӀаьта кхийнача наха дешар Ӏомадара массекх итт ликпункт хьаел. Культурни болх хьокхам луш вӀаштӀехьбаккхарах, 1933 шера наджгоанцхой бетта Наьсарен РайОНО ишколашта тӀахьожам лоаттабеча инспектора балха тӀа хьожаву. Цу шерашка дешара грамматика учебникаш оттаданза хиларах, ишкола занятешка пайда эцаш хиннаб 1925 шера Малсаганаькъан Зоврбика яздаь хиннача Ӏилман граматиках. Цудухьа РайОНО балха тӀара мукъа а валийта, 1933 шера ОблОНО вӀашагӀтехача авторски коллективана юкъе хьожаву Салман. Из юкъе а волаш кхаь сагах латтача тоабано учебникаш яздара болх дӀаболабу. ГӀалгӀай йоазон исторе эггара хьалха 1-2 классашта лаьрхӀа дешара программа оттаю цу авторски тоабано. Из болх баь ваьлча Галашкарча РайОНО ишколашта тӀахьожам лоаттабеча инспектора балха хьожаву. Цу хана цига РайОНО заведующи волаш болх беш хиннав цунца педтехникуме ваьгӀа Осмийнаькъан Хьамзат. Цига болх беш волаш, Галашкарча РайОНО а ишколай а болх мишта лелабу тахкара цига йоагӀа РСФСР Наркомпроса Урхален инспектор йола Кронгауз тайпанцӀи лелаю кхалсаг. Цар болх тахка а техка ше Москве цӀайодаш, цо тӀадилла хиннадар ГӀалгӀай областа ОблОНО кулгалхошта, Салман РСФСР Наркомпроса Урхалено командировке хьалвайта, укх шера ше баьча балхах лаьца цунга доклад-отчет яйтара. Цига отчет е ваха волаш, Салман тӀаийца къамаьл даь хиннад цунца РСФСР Правлене наркома заместитель хиннача Н. К. Крупскаяс. Цига цунца вӀашагӀкхетарах лаьца цӀавеча байт язъяьй Салмана «Н. К. Крупскаяйца вӀашагӀкхетар» аьнна корта а болаш. Из стихотворени юкъеяхай 1978 шера Нохч-ГӀалгӀай издательствос кепа теха арахийцача «Ираза хьаст» яхача стихай гуллама.

1938 шера СССР правительствос соцам бу мехкара ерригача къаман республикай кепайоазув кирилица алфавита тӀа даккха, аьнна. Из соцам кхоачашбара Москвера Нохч-ГӀалгӀайчене хьожаваь хиннав СССР хьалкъий йоазони меттеи Института профессор Н. Ф. Яковлев. 1938 шера саькура бетта ЧЕЧИНГОБЛОНО кулгалхоша Галашкарча РайОНО заведующега распоряжени лу нохч-гӀалгӀай йоазув эрсий алфавита тӀа даккхараи гӀалгӀай орфографи тоаяраи Озанаькъан Салман Шолжа-ГӀалий тӀа хьожаве, аьнна. Из болх лоаццача юкъа чакхбоаккх Салман юкъе хиннача тоабано. Паччахьалкхен комиссес къоабалбу гӀалгӀайи нохчийи йоазув эрсий алапата тӀа доаккхаш цар баь болх. Цу хана денз эрсий алапата тӀа даьккха кепа тоха доладеннад гӀалгӀай меттала дола йоазонаш. 1938—1941 шерашка Оздой Ӏабдразкъий ИбрахӀимаца цхьана Озанаькъан Салмана юххьанцарча а юкъерча а ишколашта лаьрхӀа гӀалгӀай грамматика учебникаш яздеш хул.

1939 шера Буро тӀара пединститут заочно дешаш чакхйоаккх Озанаькъан Салмана. ТӀаккха из балха хьожаву Нохч-ГӀалгӀай хьехархой говзал лакхъяра йолча институте Ӏилман болхло волаш. Цига 1940—1941 шерашка педагогикахи хьехархой говзал лакхъяраи йолча гӀалгӀай мотт хьехара методиках лекцеш ешаш хул из. 1943 шера Салман болх бе хьожаву Нохч-ГӀалгӀай Паччахьалкхиздате воккхагӀа вола редактор волаш болх бара. Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхиздата воккхагӀа волча редактора балха декхараш кхоачашдарца цхьана Озанаькъан Салмана кулгалду гӀалгӀай меттала йолча Радиокомитета передачай керттерча редактора, хьехархой говзал лакхъяра йолча института Ӏилман болхлочун, Нохч-ГӀалгӀай АССР йоазанхой Союза консультанта декхараш кхоачашдеш. Из болхлой кризис этта хиннай немцашца тӀом хьарах шевар тӀем тӀа хиларах. ХӀаьта Салман къора хилар бахьан долаш мукъаваьккха хиннав тӀем тӀа вахара. 1940 шера Советий Союза Гимн гӀалгӀай меттала яккха хиннай Озанаькъан Салмана. Иштта уж болхаш деш хул из 1944 шера саькура бетта 23 гӀалгӀайи нохчийи мехках баххалца. ГӀалгӀаша Казахстанеи Юкъерча Азеи лайна Ӏазап, халонаш ювцаш поэма язъяьй Салмана «Тамаш яр» яхаш корта а болаш.

Кастале халла камендантагара бокъо а яккха, Киргизе Ош яхача пхье ба́ха болх Салмана дезал. Цига Салмана болх бу Ошерча дешара отдела воккхагӀа вола инспектор волаш. Ший болх цо дика лелабарахи цох дика кхетарахи облОНО кулгалхоша кхы а лакхву из. 1948 шера Ошерча хьехархой институте курсаш хьаелл киргизски ишколашта лаьрхӀа эрсий мотт хьеха хьехархой кийчбара. Цига педагогикеи психологии хьехаш хул Салман. ТӀаккха Оша хьехархой института директоро болх лу цунна. Педагогически балха тӀа волаш а Киргизе йоазонхой Союзаца бувзам лоаттабу цо. 1947 шера денз цун мугӀарашка хул из. 1957 шера цу балхара хьа а ваьле ший мехка цӀавоагӀа Салман.

СибарегӀара цӀавеча ший болх дӀахо хьу Салмана. Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве болх бу цо воккхагӀа вола редактор волаш. Цунца цхьана ший литературни кхоллама балхаш деш а хул. ГӀалгӀай ишколашта лаьрхӀа юххьанцарчеи лакхерчеи классашта лаьрхӀа учебникаш язду гӀалгӀай меттала. Сов дукха низ, хьинар цу балха дӀабаларах цамогаш хул Салман. 1960 шера болх бита безача отт из. Дарба дайта а салаӀа а вода из. Цхьабакъда лазарах вийрзача, магац Салмана, цӀагӀа вагӀа. Нохч-ГӀалгӀай пединституте гӀалгӀай мотт хьехаш хул студенташта. ТӀаккха 1963 шера ший литературни кхоллама балхаш де волалу хьехархочун болх бита а бита. Цун поэтически произведенеш-поэмаш, стихотворенеш кепатохаш араювл «Лоаман Ӏуйре» яхача альманаха тӀа а, къаьст-къаьста гуллама книжкаш долаш а. ХӀаьта «Молодая гвардия», «Детская литература» яха Москверча зарбанченаша, «Таврия» яхача Симферопольски зарбанчено эрсий меттала араяьха хиннай Озанаькъан Салмана поэтически произведенеш.

Кхалхар

Озанаькъан Салман веннав 2002 шера лайчилла бетта 5 дийнахьа.

Паччахьалкхен совгӀаташ

1930 шерашка денз хьалкъа дешара системе хьинаре къахьегарах, литературни кхолламе толамаш дахарах Озанаькъан Салман белгалваьхав паччахьалкхен совгӀаташ, сийлен цӀераш яларца. 1949 шера СССР Лакхехьарча Совета Президиума Указах («Къахьегама денал бахьан» я (эрс: За трудовую доблесть) яха мейдилг лу. Спецпереселенцашта телаш хиннадац цу тайпа совгӀат цхьа доккха хӀама балха тӀа карагӀ ца даьлча; 1979 шера Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхерча Совета Президиума Указах «Культурах дукха дика хӀамаш карагӀдийна болхло» яха цӀи лу. 1984 шера Нохч-ГӀалгӀай Лакхехьарча Совета Президиумо «Нохч-ГӀалгӀай АССР Халкъа оазархо» яха цӀи лу.

Белгалдаккхар

ТӀатовжамаш

• Шадиев С., Ахриева Ч. // «Сердало», № 15, 2016
• Харсиева Л. Дань памяти. Салман Озиев: «Я помню тьму, я знаю свет, изведал будни я и праздник» // ГӀалгӀайче. — 2021. — 1 саькура.
• Ахмет Газдиев. «Глубинные смыслы жизни и творчества выдающегося ингушского поэта и просветителя Салмана Озиева» (эрсий) // Сердало : газет. — 2022. — 2 саькура.