Причасти

Причасти (эрс: Причастие) — хандеша форма я. Цох доахк хандешеи белгалдешеи хьисапаш. Причасте белгалонца дер гучадоакх. Жоп лу «мишта? малагӀа?» яхача хаттарашта. Масала: вода саг — дара белгало; шелденна бер — хьа́ла белгало. Причастех йоахка хандеша белгалонаш ераш я: кеп, таьрахь, класс, ха .

Причасте кеп

Причасте кеп из ше хьаяьннача хандешаяр санна хул: мола хий — мела хий, лу ахча — тела ахча. Причастено кеп къоастайиц, из хьаяьннача хандеша кеп еце. Масала, яхача ханара причастеш: даа — диа хӀама, аха — аьха лаьтта, вагӀа — ваьгӀа саг, хаза — хеза хӀама.

Причасте таьрахь

Шоаш хьаяьннача хандешашка хьежжа таьрахь къоастаду причастеша: волавенна (саг волавеннав) саг – болабенна нах (нах болабеннаб); бувца фаьлг (фаьлг бувца) – дувца фаьлгаш (фаьлгаш дувца). Причасти массаза ше къоастам беча деша хьалха латт.

Причасте класс

Класс йолча хандешах хьаяьннача причастен класс я, класс йоацача хандешаш хьаяьннача причастен класс яц: веза саг – маӀача наьха класс, еза йоӀ – кхалнаьха класс, деза бер – кхыча хӀамай 6-гӀа класс, кхийтта саг – класс яц.

Действительнии страдательнии причастеш

Предложене чура е цхьанкхийттача дешашта юкъера дешай аргӀанга хьежжа, причастен действительни е страдательни маӀан хул:

• Кхычунга доалача хандешах хьаяьннача причастен действительни маӀан да, нагахь санна, цун хьалха карардар а латте, цун тӀехьа дера субъект-подлежащи цӀера дожаре а латте. Масала, воӀ кхаьба нана, хӀама карагӀдоала болхло, нах бовза саг. Кхычунга доалача хандешах хьаяьннача причастен страдательни маӀан да карардар цунна тӀехьа а дале е, дера е лура дожаре латта дера-субъект причастен хьалха а хуле: воӀо кхаьба нана, студенташа оттадаь концерт, йоӀо денна йовлакх.
• Кхычунга ца доалача хандешах хьаяьннача причастен действительни маӀан да, нагахь санна, субъект причастен тӀехьа латте. Масала, лаьтта лийна бераш. ХӀаьта, дера-субъект причастен хьалха латте, цу причастен маӀан страдательни хургда. Масала, бераш лийна ков .

Причасте ха

Хана категори массаза а лелаю причасте. Причасте кхо ха я: еха йоӀ — йола ха, ехаргйола йоӀ — хургйола ха, йийха йоӀ — яхаяьнна ха. Царел совгӀа, причасте оттаме хана формаш а я: тегаш йола коч; дешаргдолаш дола книжка. Уж формаш хьахул оттаме хандеша формаех (относительни формаш).

Йолча ханара причасти

Йолча ханара причасти кхолл йолча ханара хандеша ларда «а» яха аффикс тӀатохарца: вод-а саг, лел-а саг, деш-а книжка. Оазий чулоацамга хьежача, цаӀаш я йолча хана чаккхен мукъа оаз йола хандешай формаши цӀера дожаре латташ йола йолча ханара причастеши. Лексически маӀан цаӀ да цар, грамматически маӀан тайп-тайпара да, хӀаьта дӀаоалаш уж цхьатарра я, цар оазий чулоацам цаӀ ба: нана балхара чуйоагӀа — балхара чуйоагӀа нана кӀаьдъенна хургья; беша йоккха кӀарцхал ягӀа — беша ягӀа кӀарцхал дӀаяьккха еза. Йолча ханара причастен дацара формаш хьахул хьалха «ца» яьха дацара дакъилг оттарца: цо язду каьхат — цо ца язду каьхат. Причасти дешхьалхенца яле, дацара дакъилг цунна тӀехьа отт: дӀайода ха — дӀа ца йода ха.

Яхача ханара причасти

Яхача ханара причастии деепричастии формага диллача (морфологически) цхьатарра я. Уж къоасталу синтаксически: Дийша (причасти) книжка хоза дар. Книжка дийша (деепричасти) дӀавахар со. Яхача ханара причасте лард – яхача ханара хандешай формай лард я. ДукхагӀча причастей чаккхенга дӀаьха -а да. Хьалхарча замах из кхоллаш хиннай суффикс -н- тӀатохарца: вахина, алина. Яхача ханара причасти хьахул белгалза формай овлан мукъа оаз эрга а яле, «на» яьха аффикс тӀа а кхийте. Бакъда из аффикс наггахьа мара йисаяц хӀанзарча причастешка. Цхьан дешдаькъах латтача хандешаех хьаяьннача причастешка йисай из аффикс. Масала, та — тайна, ла — лайна, ха — хайна, га — гайна, Ӏа — Ӏайна, зе — зийна, те — тийна, хье — хьийна.

Хургйолча ханара причасти

Хургйолча ханара причасти кхолл йолча ханара формашта рг, арг яха аффиксаш тӀатохарца. Масала, леларг, дукха вахарг, бӀарга ма горг. Цу тайпара причастеш хӀанз фразеологизмашта юкъе лел. ХӀанзарча метта дукхагӀа лела причастеш кхыча тайпара я. Уж хьахул цу къаьнарча причастешта гӀон хандешаех яьнна йолча ханара причасти тӀатохарца: ухаргвола, дешаргдола, эцаргдола. Хургйолча ханара причастей лоӀаме формаш хьахул къаьнарча причастешта гӀон хандешаех хьаяьнна йолча ханара лоӀаме форма тӀатохарца: дешаргдар, вузаргвар.Причастен оттама формаш хул. Уж хьахул деепричастен формахи гӀон хандешах яьннача причастехи. Цу шаккхе а формай кхоккхе ха я: йола ха, хургйола ха, яхаяьнна ха. Причастен лоӀаме формах цӀердош хул. Масала, текхарг, луттарг, езарг, кӀолдйоахарг, бусйоагорг, тухлоатторг, шокьеттарг, йоахараш, Ӏувттараш .

Хьажа иштта

• Хандош

Белгалдаккхар

Литература

• Аушева Э. А., Оздоева Э. Г. ХӀанзара гӀалгӀай мотт. Морфологи. — Назрань : Кеп, 2021. — 211 с.