Юхедуллар (синтаксис)
Юхеду́ллар(эрс: приложение) — хӀаманна шоллагӀа цӀи а луш, из хӀама белгалдеш бола къоастам ба.
Юхедуллар хьахилар
Из хул ше белгалдеча дешаца барт беш классеи, таьрахьеи, дожареи. Масала: Из тӀемахо-турпал тӀем тӀа сиха белгалваьлар. Укх предложене турпал яха дош юхедуллар да тӀемахо яхача подлежащена, цо саг белгалву, цунна кхыйола цӀи а луш. ВӀаши нийсдича: Из турпале тӀемахо тӀем тӀа сиха белгалваьлар. «Турпале» яха белгалдош къоастам ба. ХӀаьта хьалхарча предложене юхедуллар цӀердешах латт, къоастам хиде лел, маӀача наьха классе, цӀера дожаре, цхьоален таьрахье да шаккхе дош, цар барт бу шоайла[1].
Юхедуллар латташ хул доалареи юкъарчеи цӀердешаех. Нагахьа санна юхедуллар ше белгалдеча керттерча деша тӀехьа латте, из язду юкъе такилг долаш. Масала: Из Наьсар-хий дац лакха бердаш, кӀоарга Ӏамаш долаш. Нагахьа санна юхедуллар керттерча деша хьалха латте, юкъе такилг доацаш язду. Масала: Из хий Наьсар дац лакха бердаш, кӀоарга Ӏамаш долаш [1].
Юхедуллар латташ хул лоӀамеча белгалдешаех, причастех, цхьаццйолча хана корчамех а. Масала: Хьехархо, тха школе вайтар, немцм мотт хьехаш ва. Причастни корчамах латт. Ялаташ, Ӏайнардараш, дика хьикъад. Юхедуллар лоӀамеча относительни белгалдешах латт [1].
Нагахьа санна юхедуллар хӀамай цӀераш (шахьарий, кинижкай, газетий, журналий, дувцарий) белгалйоахаш хуле, уж ковычкаште юкъеи доккхача алапацеи язъе еза: роман «Беке къонгаш», журнал «СелаӀад», тоаба «Ангушт». Юхедуллар хила йиш я, ше белгалдеча дешаца барт ца беш. Кавычкашта юкъера дешаш хувцалац, керттера дош хувцаденнад аьнна. Масала: Романах «Беке къонгаш» лаьца дукха къамаьлаш дир оаха [1].
Юхедуллар тара да цхьанкхийтта дешаш: ков-карт, кад-Ӏаг, дов-шов. Укх дешашта юкъе атрибутивни бувзам бац, тара дале а, царех юхедуллар хилац.
Юхедуллара синтаксически гӀулакх
Юхедуллар а керттерза маьже я, цо кхетадайт шийца бувзам бола дош, уж, цхьанкхийтта дешаш а хиле, латт. Ше кхетадайтача деша е миштали маӀан, е кхоачашдеча гӀулакха маӀан, е социальни е къаман белгалонаш, е гаргало хьахьокх. Масала: ЦӀенда-чкъаьрийлувцархо ханахьа чуванзар. Серафим-кучер ханнахьа хьакхаьчар. Юхедуллар латташ хул цхьанкхийттача дешашка юкъара а доалара а цӀердешах, къоастора маӀан а долаш. Из цун керттера белгало я [1].
Хьажа иштта
• къоастам (синтаксис)
• синтаксис (гӀалгӀай мотт)
Белгалдаккхар
Литература
- Гандалоева А. З. ХIанзара ГӀалгӀай мотт. Синтаксис. — Назрань : «Кеп», 2018. — 349 с.