Йовлой Билана Берс

Йовлой Билана Берс
Йовлой Берс Биланович
Ваь таьрахь	1978(1978)
Ваь моттиг	Сипсой-ГӀала, Шолжа шахьар, Нохч-ГӀалгӀай АССР, СССР
БӀорахол	СССР →  Россе Федераци
Леладу гӀулакх	прозаик
Лостам	телевидени, хоамбоаржабар, проза
Жанр	романаш
Кхолламий мотт	эрсий
Дебют	«Лоаман Ӏадатех» (По закону гор), 2009

Йо́влой Била́на Бе́рс (ГӀалгӀай Паччахьалкхен телерадиокомпане директор.

Вахар

Йовлой Билана Берс ваьв 1978-ча шера Шолжа шахьара Сипсой-ГӀала (хӀанз Шолжа-Пхье яхаш я). 1994-ча шера деша эттав ГӀалгӀай паччахьалкхен университета тархьара факультете, 1999-ча шера дийша йистеяьккхай цо из. Ший кхоллама никъ Берса дӀаболабаьб «ГӀалгӀайче» яхача газета корреспондент волаш. Дуккхача шерашка ГӀалгӀайчен президента пресс-служба болхло волаш къахьийгад. 2010-ча шера денз ГӀалгӀай Паччахьалкхен телерадиокомпане тхьамада ва.

2010-ча шера октябрь бетта Москве хиннай Россе, СНГ, доазол дехьарча къонача йоазонхой ийслагӀа юбилейни форум. Цу форуме дакъа лоацаш хиннав Йовлой Берс. Цига дуккхача цӀихезача литератораша а йоазонхоша а могадаьд цун «Лоаман Ӏадатех» («По закону гор») яха хьалхара роман. Деррига Йовлой Берсас яздаь ши роман да эрсий меттала: 2009 шера — «По закону гор» (гӀа: Лоаман Ӏадатех), 2011 шера «Идеальный» (гӀа: Деррига дика дар).

Роман «Лоаман Ӏадатех» («По закону гор»)

ХӀанзарча заман кагирхошта хетадаь дола Йовлой Берсий «Лоаман Ӏадатех» («По закону гор») яха роман цун хьалхара литературни произведени я. Автора цига тайп-тайпара темаш айяьяле а, керттера оттаяь безама тема я, йоазонхочо дешашвар Ӏомаву халонашта духьала латташ, уж юхатотташ, хоарцо эшаеш, безам котбаккха. Иштта, ший турпалхой а цо кхоачабу, шоашта духьала увтта дукха халонаш эша а еш, безама лакхаленга. Романа тӀарча турпалхоех бакъахьарбараш лархӀа мегаргба Рашид, цун нана Тамара, да Къурейш, наьна-воша Мурад, йиша Луиза, даь-сесаг Люба, доттагӀа Рахьим, къоано ИбраьхӀим, адвокат Хьава, лорий йиша Мадина, дукхаеза йоӀ Лейла. Харцбараш ба Мувса-мовла, цун воӀ Руслан, Рашида даь-воша ТӀахӀир, ше цунна ца веззаше Лейла йига Ахьмад, цун да СаӀид, лорий йиша Зухра. Автора бувца турпалхой а таханарча заман нах ба, цига хьекха событеш а хӀанзара я. Ший турпалхой цо бувцаш, къаьгга гуш да царех йоазонхочунна безараш малагӀаш ба. Произведени ешарашта а иштта безалургболаш, царца вӀаши нийсбе таро хургйолаш, аматаш дехкад харц турпалхой а. Цу шин тоабанна юкъе латта къовсам романа тӀеххьарча оагӀонашка кхаччалца дегӀаух, хӀаьта, роман чакхдоалаш, бакъ турпалхой котбоал. Дешачун аьттув ба цу шин тайпара болча турпалхоша леладу гӀулакхаш, цар оамалаш, дег чура уйлаш вӀаши йиста, дикачун а вочун а, бакъчун а харцчун а мах бе. Турпалхой дег чурча уйлаша романа тӀа дӀалоаца моттиг а белггала я, цу уйлаша турпалхой дикагӀа бовзийт, цар дагарадар хойт. Ала доагӀа, йоазонхочун литературни говзал хилара белгало я иштта уйлаш юкъейоалаяр, аьнна. Романа сюжет хоттаялар а самолётаца цӀавоагӀача Рашида еча уйлашца гойт автора. Цун дег чура далац йишас, Луизас, нана кӀалйисарах хоам беш, телефонаца шийга аьнна дешаш. Цудухьа, цунна тӀакхача сихвенна воагӀа из. Циггара волалу автор шийна веза турпалхо дешарашта вовзийта. Рашид бакъахьарча турпалхоех ва, балха тӀа а дешарца а толамаш доахаш, наьнаца а йишийца а дика хила ховш, ший вахара никъ нийса дӀахьочарех цаӀ ва из. Хулашдар дегӀадоагӀа, дукхагӀча даькъе, больнице хулача хӀамашца, айдалар а больницаца хоттаденна да: Рашид нанна йисте вагӀа, Лейлаи Рашиди цига бовз шоайла, тӀаккха нана кхалх, Лейла йолча совгӀат ийце вода Рашид, хьалхара безам а цига дӀахьоабу, Лейлайна вошас Руслана бохам боаккх, Лейла унахо йолаш цига улл, Рашид Лейлайга хьажа вода. Цу больнице кхаьчача дийнахьа денз Рашида вахара кхел хувцаяла йолалу. Романа тӀеххьарча оагӀон тӀа, шоашта духьала лаьтта халонаш эша а яь, уж вӀашагӀкхет.

Рашид

Лакхе аьннача тайпара, роман дӀадолалу Тамара – Рашида нана – хала я, аьнна, йишас Луизас хоам барца. Самолётаца Москвера цӀавоагӀа керттера турпалхо Рашид. Из Москве экономически факультете деша а кхоаву, иштта цига болх беш а ва. Цунах гуш да из кхетам лакха болаш, бакъахьара зӀамига саг волга. Рашид санна вац цунца самолётаца цӀайоагӀача кхалсага воӀ, нанас ше йоах: «Болх корабац цунна, деша а безам бац… Саг мукъагӀа йоалаюялара шийна!» Йоазонхочо романа тӀа цӀаккха а гучаваккхац из турпалхо, Рашида оамалаш цунъярашца йистар духьа, цунга гӀолла бакъахьара турпалхо дешарашта дикагӀа вовзийтар духьа, хьоахадаь амат да цундар. Рашидаца цӀайоагӀа кхалсаг а лаьрххӀа Рашид дикагӀа вовзийта юкъейоалайича санна хеталу. Цу шин зӀамигача сага леладу гӀулакхаш вӀаши нийсде автора карагӀдоал цу кхалсага деча къамаьлаца. Цу турпалашка хьежача, гуш да къона саг къахьегам безаш, уйла еш хилар мел лоархӀаме хет гонахьарчарна. Рашида сакхетам а, цун дешарцареи балхацареи гӀулакх а, вахарцара бувзам а гойташ, роман дешачунна из дикагӀа вовзийташ, цох лаьца язду автора: «Цу коллектива из вар пайдане. Цун сакхетам а, эхь-эздел а, эйхьаза ца хилар а, боккхагӀа бараши кхалнахи цо лархӀар а массанена из везаволийташ дар. Ха яхаяр аьнна, ше доладаьр чакх ца доаккхаш, дӀаводацар из. Кхыча наха цо новкъостал деш а нийслора. Къаьстта из нийслора бутт чакхбоалаш, массайолча тикашкара отчёташ хьаяьхкача, уж нийса йий хьожаш, хӀара таьрахь дусташ… Духхьала цхьан шера баьча балхах Рашида машин эца а, Назранера ший цӀа тоаде а, цу чу керда мебель эца а хӀама хилар. Цул совгӀа, эшшача гӀулакха, аьнна, кӀезиг-дукха ахча а дӀадилладар. Шийна ма могга хӀама лораде гӀертар Рашид. Москвера вахар маьха деза хилар шийна ховш хиларга хьежжа, квартире а ца водаш, из вахар общежите». Цхьаццайолча эпизодашка хьежача, роман философски а, кӀоарга психологически а да ала доагӀа, хӀана аьлча, турпалхочо Рашида еш йола уйлаш, цунна гуш дола гӀанаш дуккханахьа а толамца хьекхад йоазонхочо. ГӀанаша сага вахаре дӀалоаца оагӀув гойта, цар къайленаш тахка гӀерт из, иштта, уйла еш, дикадар а водар а дусташ, нийсадар хьаэцаш хила Ӏомаву цо ший книжка дешар, цу тайпара дӀадихьа вахар нийса хургда, аьнна, ала гӀерт Йовлой Берс. Дунен, Ӏалама, сага вахара, цун рузкъан къайленаш йовза гӀерт турпалхо Рашид а ший кӀоаргача уйлашца. Кхетам чу йоацаш палате уллача нанна бӀарахьежаш вагӀаш, вахарах йола уйлаш керта чу ух цунна: «Иштта дӀадода деррига вай вахар, аьнна, гӀайгӀанца дагадехар цунна: хьалхагӀа малх хьежа Ӏуйре я, тӀаккха воккха хул, сийрда ди а хьаотт, тӀаккха, хаьтта хӀама доацаш, малх чубиза болалу, цунна тӀехь-тӀехьа боадо отт…» Дуккханахьа а йолаяьча цу тайпарча эпизодашца турпалхочун дег чу вала, цигарадар гойта дешачунна аьттув беннаб йоазонхочо. Автора каст-каста юкъедоаладу «традицеш» яха дош, цу дешаца цхьана из къоастаде гӀерт бакъахьадари харцахьадари. Романа тӀа хулашдар дегӀа мел доагӀа, кӀезиг-кӀезиг цох оалаш, автора вовзийт ший турпалхо Рашид. Цун оамалашка а, леладеча гӀулакхашка а хьежача, мугӀарера гӀалгӀа вац из. ХӀана аьлча, наха оалачунга ца хьежаш, шийна дезар хорж цо. Вай къаман наьха оамал я, эггара хьалха наха фу хетаргда хьожаш, наха хьалхашка шоай сий Ӏодожар кхераш. Рашида эхь хетац, шийна езаш хилча, маьре хинна саг йоалае. ХӀаьта, наха хетаргдар цунна дагадеха моттиг романа тӀа цхьаннахьа а яц. Цу хьакъехьа Рашидаца къамаьл хул Рахьима укх тайпара:

«- Белийта нах а. Аз дукха ладийгӀад царга. «Фу аргда? Фу дагадохаргда?» Иштта ваха веза-хьогӀ, хьайна мел дезар дита а дуташ, дуккхача наьха кхелаш а, бӀарчча вахараш а дохадеш!?
- Хьо ГӀалгӀайче вах, гӀалгӀашта юккъе. Наха ца леладер Ӏа леладойя, из валар да.
- Малув уж Ӏадаташ яздаьр?
- Вай даьй ба. 
- Из бакъдац. Хьона во хов вай къаман истори, наха шоашта дагадеха хӀамаш да уж. Вай дино а, къаман Ӏадаташа а яхац къиза хила, хьай ираз доаде.
- Из лоаманхой Ӏадат да, из Ӏадат лорадеш дах вай укх дунен тӀа.
- Лоаман Ӏадати наха дагадохарца тӀатеха хӀамаши цаӀ дац».
Рашида дагахьа кхетаду Рахьим бакъволга, кхетадойя а, кхы шийца къувса низ тоъац цун. Бакъда, Рахьима шийна могар ду из кхетаве, юхатоха гӀерташ. Из дош къайса, къоано ИбраьхӀам 
волча болх доттагӀий. Шоаех бакъ малагӀа ва цо хьаалар дехаш, Рахьима йоах къоаночунга:
«- … Аз ях лоаман Ӏадаташи наха дагадохийта лела гӀулакхаши цаӀ да, хӀаьта, укхо йоах, из ишта дац. Бакъ малагӀа ва тхох, хьона хетачох?
- … Шо шаккхе а бакъ а ва, шаккхе а бакъ а вац. Лоаман Ӏадаташ массанена а цаӀаш да: фуннагӀа шийна тӀакхоаче а, къонах хила веза къонахчал долаш. ХӀаьта, наха юкъе лела 
гӀулакхаш оттадаьраш вай даьй ба, фуннагӀа шоашта тӀакхачарах цар уж доха а даьдац».

Сага вахаре керттердар из бакъ хилар да яха уйла юкъейоалаяьй автора Рашида къоаночунга луча укх хаттарца: «Нагахьа санна, аз лоаман Ӏадатех цхьадараш толха а даь, цул тӀехьагӀа, се бакъ хилар дӀахьокхе, аз толхадаь хилац-кх даьй Ӏадаташ? Иштта дий из, воти?» Къоаночо, из бакъвеш, корта лестабу. Гучча тайпара, из лоаман Ӏадат кагдий, шийна еза Лейла йодаяь йоалаю цо. Цхьана уж ираз долаш хургболга тешавеш да роман чакхдоалаш Лейлайга цо оала ер дешаш: «Лейла, баркал хьона… Сайна могар дергда аз, сога ярах хьо дехкеяргйоацаш». Автора из турпалхо бакъвеш санна хетт дешачунна. Роман тохкаш, дуккханахьа а моттигаш нийслу из лоаман Ӏадатех вахаш вац, аьнна, ала мегаргдолаш, цул совгӀа, из цу Ӏадаташца къовсам лоаттабеш волаш санна гайтав, цудухьа романах «Лоаман Ӏадатех», аьнна, автора цӀи хӀана тиллай кхетаде хала да. Ший тайпара да турпалхой вахар а, цар сакхетам а. КӀалйисача нанна тӀеххьара бӀарахьежаш ва Рашид, из нана лоархӀаш а езаш а хила веза из. Цхьабакъда, из ишта дий-хьогӀ, аьнна, хеталу, хӀана аьлча, леш йолча наьна гӀайгӀанца цхьана сомабоал цун хьалхара безам. Цудухьа, ишта хила йиш йий-хьогӀ, яха хаттар отт дешачунна хьалхашка. Тамарий воша, Мурад, кӀалйисача йишийна юхе, цох дог дилла, велхаш ва, хӀаьта цу юкъа Рашидаи Луизайнеи юкъера диалог укх тайпара я:

«- Луиза, хьона фу хетт цох, Лейла эгӀазъяхайий сона, аз наьнага хьажа Москвера профессор воалаварах? Из раьза йоацаш санна хийтар сона, дог хьа ца хойте а.
- Из хьона хетаденна хӀама дац. Бокъонца хала хийтар Лейлайна из, цхьабакъда, цо из цӀаккха а аргдац. Ӏа из Ӏайха зийна дика да. Из ала безам а болаш, хьона цох халахетар хилар 
кхераш, лелар со а, из доацаш а, хьа дог лаза хӀамаш шортта доландаь». 

Автора ер эпизод юкъейоалаяьй, Лейла дика лор хилар кӀоаргагӀа гойта гӀерташ, хӀана аьлча, Москвера венача профессора бакъду Лейлас оттадаь дарба. Цудухьа, Рашид, Лейлас аьнначох кхоачам ца беш ше профессор волалаварах, из къинтӀераяккхар дезаш ва. Рашид цигга из дош дагадоаллаш хила вецазар, цунгара гӀайгӀа кӀоаргагӀа яр. Луизайгара цунна хов Лейла Мувса-мовла йоӀ йолга, из санна волча сага мишта хул Лейла санна дика йоӀ, яхаш, уйлане ваха, цецваьнна ва из. Из лор наьнага хьежийта воша раьза вац, аьнна хеташ, Луизас из тешаве а, цун Лейлайцара дог кӀаьдде а гӀерташ, йоах: «Хьо хетташ яр из. Дог хьа ца хойте а, аз зийнад из, хьоца уйла йолаш а я». Наьна вахар дагадоаллаш, из бахьан долаш воалаваьв цо профессор. Из вайна Лейлайгара хоз нийса, цо йоах шийна хьалхашка Рашид цу гӀулакха бехказваьлча: «Хьо бехказвувла эшац, Рашид. Хьа наьна вахар ма дий хӀанз керттерадар, хьай дего къоабалдаьр даьд Ӏа. Хьа когаметта се хилча аз а иштта дергдар. Хьона вӀалла а йовза мича йовз со». Палате нанна юхе саготдеш вагӀа Рашид. Циггара йолалу Рашидаи Лейлайнеи юкъера безам бувца моттиг: «БоккхагӀа бола лораш хьалха арабаьлар, къона йоӀ цхьан юккъа наӀарга сецар: Рашид хьалха аравоалийташ яр из, хӀаьта из а вар из хьалхайоаккхаш. Хьаюхе эттача бӀаргадайра Рашида цун бӀаргаш, цун елакъажар, цӀаьхха тохаделар цун дог, кара хӀама а доацаш, кхы а чӀоагӀагӀа доладелар из деттадала. Фуд-хьогӀ из?..» Рашида кхетадора йоӀах уйлаш е шийга ха йоацилга, «уж уйлаш лелхае гӀертар из, бакъда юха а догъухар из палате чуйоагӀалга, шийна а нанна а уллув латтилга… Из уллув йолаш мара догтийша хилацар, нанна кхерам ца хиларах». Нана енначул тӀехьагӀа, совгӀата дуфи а зизаш а дахьаш, Лейла йолча воагӀа Рашид, хӀаьта больница палаташ а, ийче а бӀаргадайча, хиннар дагадеха, гӀайгӀане верз. ТӀаккха оал цо ший дагахьа:

«Дего со ца вехаре, сай лоӀамах цӀаккха а укхаза воагӀаргвацар со». 

Зухрас арадаьха йоахараш бахьан долаш, вошас, Руслана, халахетар дарах цӀагӀа яьгӀа, тӀаккха дас балха араялийтача, Лейлас Рашидах уйла ю: «Денош мара дац из бӀарга ца гуш дӀадахараш, хӀаьта сона деррига вахар долаш санна хет». Рашида шийна совгӀата денна хиннача дуфех а открытках а бӀаргкхийтача, цун сурт духьалъэттар, цун оаз хозаш санна хийтар,

«из яр кӀаьда а шийх бӀуболийташ а йола оаз. ЙиӀий дог балано тоӀадир…». 

Рашида яздаьча каьхата тӀарча мугӀарех гуш да, Лейла санна из турпалхо а бала болаш волга, цига цо йоах йиӀийга: «Со бахьан долаш хоарцо лайнай Ӏа. Тешалахь, хьоначул аттагӀа сона а хиннадац из… Хьо йоацаш дола са вахар даьсса да, цун маӀан дац». Рашида а Лейлай а кхел харц наькъа тӀа яьккха, цар вахар хийцараш ба эггара кхоачарагӀа хила беза нах: Лейлай да Мувса-мовла, воша Руслан, эшача моттиге ший веший-воӀа оагӀув хьал ца лаьца Рашида даь-воша ТӀахӀир. ХӀаьта, автора эггара гоамагӀбараш, цу гӀулакха цо бехкебераш ба йоахараш, харц хабараш дувца нах. Лейла кхычахьа маьре дӀаенналга шийна хайча, из йодае дагадох Рашида, тӀаккха уйла ю даьй Ӏадатех, ший дагахьа цо йоах: «Из санна дола хӀама гӀалгӀаша дита моттиг яц». Из ваь, цун 23 шу диза ди да Лейла кхычахьа маьре йодар, кхело цунна «деннад эггара доккхагӀа дола совгӀат». Кхело ше бегвоахаш санна, иштта уйлаш ю турпалхочо. ХӀаьта, цун цӀагӀара дезал ваь ди дездеш истол а оттадаь, совгӀаташ а кийчдаь, хьежаш ба. Ший дог-уйла царна дӀа ца хойташ, цхьаккха а хӀама ца хилча санна, зӀамагӀча вежарий дог гӀоздоаккхаш, цӀай дӀахьу Рашида. Цун денал гойташ я романа из оагӀув. Луизас а Рахьима а шоашта могар дарах, Рашида уйла кхыйолча йоӀа дӀатӀайодац. Из догтийша хул кхыбола истий а бита волча Ахьмада Лейла а ютаргхиларах. Юххера а иштта хила а хул из. Наьнацара уйлаш а, йишийцара гӀулакх а – деррига бакъахьа леладе ховш зӀамига саг ше хиларга хьежжа, фуннагӀа цо даьдале а, даь сий де дезалга кхетадеш а ва Рашид. Бера хана денз, цӀаккха а ха енаяцар цунна из вицвенна. ТӀехьагӀа вайна гучадоал даьцара цун из уйла-нигат а. Цхьабакъда, да венна таьзет дӀадаланза да, хӀаьта, автора духхьала цхьан оагӀон тӀа массейтаза язду, Рашид а, Луиза а, даьна-баь вежарий а, шоаш цӀаккха а ца хиннача тайпара ираз долаш ба, яхаш. Таьзета тӀеххьарча бийсанна, Рашид цамогаш хул, диъ-пхи ди доаккх цо меттара ца гӀотташ. Цул тӀехьагӀа, «из айвелча «цӀай» даар а кийчдаь, гуллу дезал», – йоах автора. Кхета хала долаш хӀама да из а. Наьна-вешийца Мурадаца Рашидеи Луизаси леладу гӀулакх а деш дола къамаьл а да тамашийна, шоаш гӀалгӀай боацаш санна. Шийна еза йоӀ ювцаш Рашида наьна-вешийца юхь-духьала къамаьл хул, цу тайпара хӀама лоаман Ӏадатех бахача наьха хила йиш яц. Рашид денал а сабар а долаш зӀамига саг хилар гуш да медсестрай бехках нана енналга шийна хайча, цунна гешт де а, къинтӀеравала а магарах. Из санна дола хӀама нийслуш хул, из бехке ца озийтача, енначоа пайда мара зе даргдац цунах. ХӀаьта, Рашид къахетаме дог долаш а, Дала кхеллача хӀаман цхьатарра мах беш а саг хилар гуш да цо ше да волчара цӀавоагӀаш жӀали лозадича, из цигга ца улийташ, машинаца цӀа а дена, дарба а даь, из дезаш леладеш хиларах. Цу гӀулакхо из турпалхо дукхагӀа дег чу вужийт дешачунна. МоллагӀча сагах санна, цхьацца кхоачамбоацараш цох доахке а, къоначар цунгара масал эца мегаргдолаш дукха хӀамаш да. Из ва дешара тӀакхувш а, болх бе ховш а, нийса ваха гӀерташ а. Рашидаи Лейлайнеи юкъера безам цӀена гойтаб автора, цудухьа роман дешачоа уж турпалхой безалу. Мел дукха духьаленаш хиларах, шоай вахара дай ба уж.

Рахьим

ГӀалгӀа хила веззача тайпара оамал йолаш ва Рахьим. Сага эггара дукхагӀа ираз хургдола лаьттан чӀегилг ший Даьй-мохк хилар гойта гӀерташ, из вовзийта ше волалуш, йоазонхочо йоах: «…Рашида бӀаргавайра Рахьим, ший эггара дикагӀа вола доттагӀа, бера хана денз шийна вовзаш хинна, воша санна кхоачара вола. Рахьим вар дегӀа лакха а воацаш, кӀеззига тоавенна а волаш ва. Рашида цӀаккха а вайнавац из гӀайгӀане, цун сийна бӀаргаш массаза а гӀаддаха а, шоаех бӀубенна а да. Эггара халагӀа йолча хана а бегаш бара тӀера ва из. Рашид дуккхаза а гӀийртавар Рахьим шийца Москве дӀавига, балха оттаве, шийна уллув из хургволаш, цох хӀама хиланзар. Рахьима саг йолайир, хоза бераш а хьадоладелар – шийх шоладаьхача санна тара а долаш – тӀаккха боккъонца цо кхетадир ГӀалгӀайченал дикагӀа йола моттиг шийна а ший дезала а укх лаьттан тӀа йоацилга…» Йоазонхочо Рахьимах яздаьча укх дешаша вайна бокъо лу Даьхе езаш вола, роман дешачо масал эца доагӀа турпал ва, аьнна, цох ала. Даьй ӀаьдалагӀа доттагӀа хила веззача тайпара гойтад Рахьима амат автора. Цун оамалаш дика я: хьаькъал долаш а, тешаме а, хила везача безаме а, бегаш бе ховш а ва из. Роман доладелча денз из чакхдаллалца, Рашида оагӀув хьаллоац цо. Дуккханахьа гучаювл Рахьимагара, цунгара масал эца мегаргдола дика оамалаш. «Гаьнарча вошал юхера доттагӀа дикагӀа ва» яха халкъа кица дагадохийт цу турпала амато. Эггара хьалха Рашид цӀавоагӀаш, духьалваха гойт Рахьим. Наьнах бола хала хоам аттагӀа хургдолча тайпара бу цо. Цул тӀехьагӀа, Рашид Лейлайна цӀенхаштта тӀехьаваьнналга ше кхетадича, ше из зоахалол мога ца дойя а, цун оагӀув хьаллоацаш, дика новкъост хул цох. Геттара безаме а, хоза а да лорий йиша йолча Мадинайца цун хула къамаьл а, цо гойта гӀулакх а. ЙоӀ шийна а сага а эгӀазгӀоргйоацача тайпара юстарайоаккх цо Рашидаи Лейлайнеи. Луизайна а воша санна накъавоал из а, цун фусам-нана а. Тамарай таьзет дӀадаьлча юхебисача эггара кхоачарабарех цаӀ ва Рахьим, хӀаьта «коа а цӀагӀа лостам беш бар Луизаи Рахьима сесаг Фатимаи. Шаккхе а Ӏаьржа барзкъаш а дувхаш, шийлача ара пхьегӀаш юллаш боахкар», – йоах автора. Рашида накъавала везача массанахьа а уллув хул Рахьим.

Наьна (Тамарий) амат

Тамарий амат, из нана хиларга хьежжа, автора боча хьекхад. Ше яхаш цо леладаьр, цунна хинна хало, бала гойташ, йоах: «Цунна чӀоагӀа лайнадар Рашида воша а, Луизайна йиша а хилийта. Бакъда, цун кхел иштта хиннаяцар. Цо бехкевацар мар: уж бита а бита, из дӀавахав ахча лаха, е дикагӀа дола вахар лаха а ваха хила тарлу. Тамарийна дагадоагӀар из болх лохаш лелар а, дезал лерттӀа Ӏалашбе шийна ца магарах цо саготдар а. Тамаре дуккхаза а цу хьакъехьа сагот ца дар дехарах хӀама хулаш дацар. Юххера а, хила тарлуш доацача дикача хӀаманга сатесса, Къурайш вахар. Гучча тайпара, кхы цӀа а ванзар». Наннеи дезалаштеи юкъера бувзам мел боккха ба гойташ да романа тӀара ер мугӀараш: Тамари енначул тӀехьагӀа, Луизас дӀалу нанас Ӏоадаь ахча Рашидага. ВиӀий дег чура уйлаш а, наьна дега йӀовхал а, камаьршал а гойт цига: «Йовлакх хьадаьстар цо. Нийсъяь, вӀашкайилла ахчан пачка яр из. Ше хьадер мара кхы хӀама доацаш, из лорадеш яха Ӏемача цо, виӀийна саг йоалае дагайолаш вӀашкадийхкадар из. ВоӀ балха этта, хӀама хьадеш волча хана а, хьалха санна ахчан кхом бора нанас. Рашида хетар, ше цӀадахьа ахча нанас цхьаццадолча гӀулакхашта дӀаухийташ санна, бакъда, хӀанз из иштта ца хинналга гуш дар. Къамарга шод эттар воӀа: «Миска нана, хьай деррига вахар тха духьа дӀадихьар Ӏа, хьайна лаьрхӀа хӀама доацаш, хӀанз а, енначул тӀехьагӀа а, тхона, хьай берашта новкъостал деш я хьо», – йоахар Рашида ше-шийца. Нах бувцаш, царцара оагӀув мишта хила беза гойташ йола тема а йоалаяьй автора романа тӀа. Тамари еннача дийнахьа коа лела нах автора буст зунгатий боарзаца, боарза тӀа лела зунгатий санна, лел уж а цхьацца гӀулакх деш. Рашид, кулгаш Ӏодаха, висав, цу лелача наха бӀарахьежаш цун керта чу уйла йоагӀа: «Ма дика да, хала ди тӀаэттача хьабахка нах болаш», аьнна. ХӀаьта, таьзет дӀа а даьнна, Москве из дӀакхаьчача, «…цунцарча болхлоша гобир цунна, къахеташ, ладувгӀар наьнах а таьзет дӀадахарах а Рашида дувцачунга а…». МоллагӀча къамах из вале а, саг ва из, цу деша маӀан да автора керттера оттадер. Тамаре ший дезала кхетам дика бенналга гуш да Рашидаи Луизайнеи юкъерча гӀулакхех. Шийла йоккхагӀа хиларга хьежжа, Рашид йишийца дагавувл, цо а, из цӀен-да хиларга хьежжа, сийду веший, цо оалачунга ладувгӀ.

Романа тӀарча мехкарий аматаш

Романа тӀа бувца мехкарий берригаш а больнице болх беш ба. Тайп-тайпара оамалаш, леладу гӀулакхаш, эхь-эздел долча мехкарий аматаш дег чу дувшаш оттадаьд. Царех ба Рашида еза йоӀ Лейлаи йиша Луизаи. ГӀалгӀайчено, уж дика лораш хилар белгалдоаккхаш, царна лу «Заслуженный врач» яха цӀераш. Цу турпалхой аматаш цӀенагӀа гойташ, автора роман дешашвар кхоачийт Президентски урхалле, цар аматаш Рашида бӀаргашца, хозаш я Рашида царех еш йола уйлаш а: «ТӀеххьара а цӀи яьккхар Луизай… Президента шорттига цхьа хӀама аьлар цунга, эхь хийтта, ела а къежаш, ший метте юхаера из… ТӀаккха, ший декхараш дӀахьош йолча кхалсаго, цӀи а тайпан цӀи а яьккхар… Лейла… дӀатӀаяхар президента… Президент кӀирвенна бӀарахьежар къонача лора, цун хьаькъал а, балха говзал а къаьгга гуш дар цӀенача юхь тӀа...» Луиза балха тӀа говзал лакха йолаш а, вешийна дика йиша а я. Цхьаннахьа а ший уйла еш гойтац из автора, массанахьа а воша, цун кхел-рузкъа дагадоаллаш я из. Дика лор хиларал совгӀа, дог-цӀена а, юхь елаенна а, къамаьл хаьда долаш а я Лейла. Цун аматах дешачун уйлаш бакъъеш да Рашида цох дагахьа оалар а: «Ма дика да хьаькъал а ший сибатага хьежжа хилар». Романа бакъахьара турпалхо я, аьнна, цох ала мегаргда. Рашида доттагӀа Рахьим санна тешаме я Лейлай неш йола лорий йиша Мадина а. Из санна болча нахаца хьоашал леладе мегаргда. Цун амат автора, бокъонца таханарча вахарцара хьаийцача санна, дика диллад. Из а я дикача турпалхоех, дукха нийслу мехкарашта юкъе иштта бараш. Цун дог-цӀенал а, хьагӀ йоацаш из хилар а гуш да романа тӀа дуккханахьа а: эггара хьалха Лейлайнеи Рашидаи юкъера доттагӀал хотталуча хана а, роман чакхдоалаш, юха а цу турпалхой вахара кхел-рузкъа вӀашагӀхоттача а лоархӀаме дакъа лоацаш хул из. Харц хӀамаш леладеча турпалхоех я царца болх беш йола Зухра, цун оамалаш Мадинайчарна тара яц. Цун мотт а, дег чура бӀеха хьагӀ а бахьан долаш цхьан юккъа харцдоал Лейлай вахара ираз. Доацари йоахари дувца а, наха юкъе бохам баккха а кийча я из. Цо доацар дийца, Лейлайна йоаца цӀи тӀайилларах, чоалхане дерз Лейлайи Рашидеи вахар. Вошас Руслана Лейлайна больнице, наха юккъе бохам боаккх, цунга юхь йоагаю къамаьлаш а, тӀехтохамаш а деш. Цо оал: «Цу наьна хилча кхы дикагӀа хила йиш яцар хьа!» ХӀаьта, романа тӀа дувцачох, Лейлайна хац шийи Русланеи нана цаӀ йоацилга, цудухьа цо, цецъяьнна, уйла ю: «Мишта мог цунна ший эггара кхоачарагӀа волча сагах, наьнах, къаракъ менна веха вале а, из уйла дег чу лелае а, из хьаала а». Бокъонца йола Лейлай нана молдаванка е турчанка я, йиӀиг зӀамига йолаш цунгара хьа а яьккха, из эккхаяьй, йоах романа тӀа. Дувцачох, из иштта долга юртарча наха а дицденнад, Лейлай а сакхувш дац цох, цхьа йоккха саг я из дагадоагӀарех. Бакъда, из санна дола хӀама наха цӀаккха а дицлац: кхоалагӀа, йиълагӀа йола нана малагӀча тайпан я ца ховш а саг вац вай къаман, хӀаьта дукхагӀчарна кхы дукхагӀа хов. Цул совгӀа, гӀалгӀаша вӀалла а тувладергдац уж ши къам, хӀана аьлча туркий бусалба а ба, вай къаман сакхетамо дикагӀа тӀаэцаш а ба, турчанка йоалаяьй, аьнна, наха иштта бехкевергвацар Мувса-мовла, хӀаьта молдованка йоалайича, атта цец ца воалаш а, из могадеш а саг хургвац. Динга диллача, вӀалла доагӀаш дац молдованка йоалаяр.

Мувса-мовла

Мувса-мовла. Из турпалхо наха вовзаш ва къона волаш цо леладаьча харц хӀамашца. Йоазонхочо яхачох, шийх бӀубенна ва Мувса-мовла, цун хьал-таро бахьан долаш нах шийх лоархӀа ца беш, цунга ладувгӀаш хиларах. Из харц хӀамаш леладеча турпалхоех ва, цунна карагӀдаьнна во, ийрча гӀулакхаш дуккханахьа хьоахадеш да романа тӀа: «Наха дувцар, цо (Мувса-мовлас) лаьтта къайса ший нанас-ваь воша вийнав, яхаш». Къонгаша а ше а гулдаьча хьарама рузкъах Макка а ваха цӀавеначул тӀехьагӀа, наха юкъе увтта, тоам беча, дов дужадеча нахаца аха ваьлар из. «Муссайх хилар наха шоай кура тӀа эггара лоархӀарех, сийдерех цаӀ, цо ше а кхетадора ший рузкъа бахьан долаш наха ше лоархӀалга», - йоах автора. Роман дешачо уж дешаш атта бакъдергдац, хӀана аьлча, сийду яхача деша маӀан кхыча тайпара да. Лейла цун йоӀ йолга шийна хайча, Рашид цецваьнна цу моча даь дика йоӀ хиларах. ХӀаьта, Луизас цунна деча тешалах гуш да Лейла е даьна а, е вежарашта а тара йоацилга. Мувса-мовлаца гаьнара гаргало йолча йоаккхача сагас дувц Рашида Лейлай бокъонца йолча наьнах лаьца: «…Лейлай да цӀавера гаьнара ахча даккха вахачара, дукха ахча а, шийца къона кхалсаг а йоалаеш. Цхьа-ши бутт баьлча, цун йиӀиг хилар. Из вӀалла а араялацар цӀагӀара, цига чуухаш йолча укханна а бӀаргагацар из. Цкъа тӀанийсъеннай из бера хӀама хьокхаш йоаллача цу къонача кхалсага. Ер бӀаргаяйча, бер а дита, дехьа цӀагӀа чуийккхай вож. Йоккхача саго зийна хиннад из чӀоагӀа хоза сибат долаш хилар…. Бакъда цу цӀагӀа хӀара дийнахьа гӀар-тата хулаш хиннад. ЙоккхагӀа йолча сесаго кхерам тӀатувссаш хиннаб мара, ший кӀаьнк а ийца цӀагӀоргья ше, яхаш. Уж гӀараш дӀайоалаш хиннаяц, йиӀиг хьа а яьккха, из къона кхалсаг марас дӀаяхийтталца. Мувса-мовла атта къаьстав цунца. Из кӀаьдвенна хиннав гӀарашка, довнашка ладувгӀа. Гора а этта дехар дича а, йиӀиг наьнага дӀаяла тигадац цо. Цул тӀехьагӀа из сага кхы бӀарга ца гуш дӀаяхай». Мувса-мовла ахча массадолча хӀамал дезагӀа лоархӀаш саг ва, из гуш да балха юха араялийта, аьнна, нах баьхкача, йоӀага, Лейлайга, цо оалача укх дешаех: «Ӏайха леладер дита а дите, кхоана балха гӀолахь… Аз сай ахча доадаьдац, хьога кухне худараш кегадайта». Кхы а моттигаш я дас Лейлай оагӀув хьаллоацаш, из иштта децаре, Руслана цун цӀаккха а ираз хулийтаргдацар. «Къахетам» яхача деша маӀан фуд кхетадойя а тамаш я цу турпалхочо. «Даь сесага дог да» оал халкъо иштта даьнаваьча саго леладеш хӀама нийсделча. Дуккханахьа а романа тӀа Руслана оаз я «Лейлас цӀен сий доадаьд», яхаш. ХӀаьта, роман дешачунна а гуш да цӀен сий доадер Мувса-мовла волга, хӀана аьлча, цо ладувгӀ харц лувча виӀийга, цунна паргӀато еннаяр цо ший бӀеха гӀулакхаш леладе а, уж деззача оагӀорахьа дӀачакхдаха ше новкъостал а дора. Цхьабакъда, хӀанз аргӀа цун йиӀийга кхаьчай. Мувса-мовла санна бӀеха саг ва Лейлай маьр-да СаӀид а. ЗаӀапхо йолаш Лейла массаза а ший коа йисар кхераш волча цо ший хӀиллане къамаьл ду керда хиннача захалга Мувса-мовлага. «Са воӀ Ахьмад Рашида шийна даь эхь юхадекхар духьа, цун йиша Луиза йодае безам болаш ва», - аьнна, харцле волалу из. Цун сакхув иштта ше дийцача, Мувса-мовлас шийцара гаргало хоадаергйолга а, Лейла ший коара гӀоргйолга а. ЗаӀапхо из хургхиларах догтийша волча цун из сихагӀа шоашцара хоадае безам ба. Из цун уйла дика кхетаеш волча Мувса-мовлас из ара а воаккх коара, ший йоӀ мукъа а йоалийт царгара. Цу хьала тӀа оттаргвацар из цо ший ковна доал даьдаларе, из ший уйла дика гойт автора. Лакхе аьннача тайпара, Мувса-мовла харц саг вале а, цун еррига оамалаш во хьекхаяц. ХӀаьта, цун воӀ Руслан, атта саг хила йиш яц, аьнна, хеттача тайпара харц а, къиза а, бӀеха а ва. Цунна дегаза хетац къоал де а, йишийна тӀехтохамаш де а, къаракъ мелаш зуламаш леладе а. Белггала из харц саг хилар гуш да Рашид Ӏаьдалга чуволлийтар духьа, ший йишийна цо машин тӀатохар а. ДоттагӀа Рахьим хиннавецаре из кот а воалар. Рахьима оттаяьча адвоката Хьавас сиха из гӀулакх тахка, цу балех кӀалхарвоаккх Рашид.

Мурад, ТӀахӀир, Къурайш

Уж турпалхой ба йоккхагӀйолча ноахалцара. Цар вахара никъ вӀаши бистача дика гуш да царех наха боала пайда, зе, цу тӀа гӀолла царех хӀаране мах бе а хала дац. Тамарий цаӀ мара воаца воша ва Мурад, кога тӀа отташ йиший дезала новкъостал даьр из ва. Кхы саг хиннавац зӀамигача шин бераца йисача Тамарийгахьа хьахьажа. Бераш хьоасташ а, цхьацца цӀай долча хана совгӀаташ эцаш а, царна кхетам бала гӀерташ а хиннав Мурад. ХӀанз, уж боккха хиннача хана а, царна хьехар дер а, дикадар оалар а из ва. Бизза болча дезалах хьогаш дӀадахад Рашида бера ханара шераш. Цкъа, из школе деша а вахале, нана цамогаш хиларах, наьна-вошас ше волча ха яккха дӀабигаб Рашиди Луизаи. Наьна-веший дезало безамца тӀаийцаб уж, дега йӀовхал тийннай. Цу хана денз хьогаш хиннав Рашид, да а нана а шоашца долаш, вӀаши безаме бахача дезалах. Ишта вац даь-воша ТӀахӀир, из ший дезала мара сагота вац, веший дезал бахьан долаш шийна хало хилар кхераш ва из. ХӀаьта а, Рашид ше Москвера цӀа массаза ва, вода даьй болча, ше цар хийра лоаттавой а, шийга дукха хьежаш саг воацилга кхетадой а. Даь-веший дог-уйла гойташ да цо леладу гӀулакхаш. Мувса-мовлас Рашида бехк бича, цхьаккха духьале ца еш, веший-виӀий оагӀув хьал ца лоацаш, цо яхар ма дарре хьатӀаэц цо. Цул совгӀа, Рашидага цо яхар а да лай оамалаш гойташ: «Хьо бахьан долаш сайна яь Ӏувттараш ла йийзай са… Уж бӀаьхий а кура а нах ба, вай царца нийсдала йиш яц…». Даь хьехамца кхувш волга гуш да дийтта шу даьнна даь-веший воӀ Ӏумар а: «Ӏуйран корашта кӀал лекхача музыках а, наӀарах хӀама етташ чӀоагӀа деча татах а сомаийккхар Рашид… Ковна юххе латтар машин, цу чура хьайоагӀар из ашарий оаз а. Корах арахьежар Ӏумар, Ӏо а ца воалаш, цхьан когаца чӀоагӀа газ луш моторага тата а дойташ, цо аьлар дас ше вайта хилара бахьан. Сарахьа ше волча дӀавехар даь-вошас Рашид». Ший зӀамагӀа волча вешех, Рашида даьх, хоам беча, кхы теркам ца беш вутт ТӀахӀира из а. Цун ший дезалах мара, вешех а веший дезалах а дог ца лазар гойташ да Рашидаца цу хьакъехьа хула къамаьл а. Мувса-мовла цӀагӀа хиннар Рашида дийца а, цох бехкаш даьха а ше ваьлча, цхьа лоадам боаца хӀама долаш санна оал цо: «Со вицвеннавар хьога ала, ши бутт хьалха саг венавар са вешийгара, хьа даьгара, со ше волча дӀавехаш. Цу хана ваха безам хиннабар са, бакъда кхы могашал а йисаяц хӀанз… ВоккхагӀа вола воӀ Мухьмад вахийта дага хиннавар со, из а балхара кхы мукъа вац… БӀаьстенгахьа дӀалестача ваха лаьрхӀад цо…» Даь-вошас Рашида деш дола къамаьл, из ший веший воӀ а воацаш, сагӀадехарг волаш санна да. ТӀахӀирах тара бола нах гӀалгӀашта юкъе дуккханахьа а нийслуш ба, бокъонца вахарера хьаийца масал санна ва из, цудухьа цу тайпара оамалаш йоахкача наха йола сатира я, аьнна, ала мегаргда цун аматах. Тамара йоацалга дӀахайча, шийх хоам бу дас, Къурайш я цун цӀи. Бераш а сесаг а дӀакхайса, кхыча къамах саг а йоалаяь, къаракъ мелаш ший вахар дӀадихьа вола Къурайш а автора бехказвоаккх, ахчан-рузкъан кхоачам ца хиларо цӀенна гаьнабаьхарех цаӀ ва из, аьнна. Къурайша амат дувцаш, дагабох вай мехкара советски хана договорах кхыча мехкашка иха кагийнах. Уж шоай бехкагӀа а боацаш, эттача халача хьало ахийтаб, аьнна, ала гӀерт автор. ДӀахо дешаш а, гуш да цо Къурайш бехке ца велга. Рашид а Луиза а гӀадбаха ба даьх лаьца шоашка хоам бена. Из иштта дале, Москве болх бе кара долаш вола зӀамига саг мишта хул гаьнавоаццаш ваха да хьа ца лохаш. Цул совгӀа, Луиза а я лор а йолаш, таханарча мехкарашта а атта карагӀдаргдолаш хӀама да из. Ювцаш йола ха хӀанзара я. Ший доттагӀчунца Рахимаца да вахача юрта вода Рашид, вежарий ший болаш гӀадваха ва из, даь-сесагаца Любайца а дог-уйла дика да цун. Цхьа хӀама да романа тӀа тамашийна – магӀарча цӀагӀа къаракъ менна улл Рашида да, дукхача шерашка цунга сатийсадар цо, цхьабакъда, бӀарг ца тохаш цӀавоагӀа из, юхагӀоргволаш. Иззал сатийсача даьх бӀарг ца тохаш мишта вода, юхагӀоргволаш. Цу дийннахье а да веннав, аьнна, хоам боагӀа дезалга. Рашида даь вахара чаккхе а, «ДӀадийнар тӀадаланза дисадац» яха халкъа кица дагадохийташ да. Из вахаш хиннав Ставропола юххе уллача хуторе. Цигара нах цецбаларца бӀарахьежаш гойт Рашидаи Рахьимаи, «Далла а йицъенна уллача» цу моттиге уж сенна баьхкаб ца ховш. Къурайш мича вах, аьнна шоашка хаьттача, Рашидаца цар хинна къамаьл иштта дар:

«- Шоана Коля везачох тара да. Машин еха хила еза шун. Цо тоаергья, из болх дика кхетабу цо, кулгаш дошо да цун. Бакъда, ше сардам бахача къаракъас хӀалакваьв.  
- Везац. Сона Коля везац, Къурайш веза.
- Коля ва из-м, из «басурманин». Цун сесаг Люба сельсовете уборщица я. Уж укх юкъе массанена а бовз…»

Къурайш, цӀагӀара вахачул тӀехьагӀа, саг вийнав, аьнна, боаца бехк тӀа а билла, лаьца ваьллав. Циггача, зоне столове балха йолча яйзай цунна эрсий йоӀ Люба а. Цигара араваьлча, Любай даи нанеи баьхача цӀалга чу баха ховш уж керда дезал. Ший хьалхара дезал бицбенна а ха ена хиннаяц цунга, Любас Рашидагеи Рахьимагеи, уж малаш-б ца ховча хана дувцачох: «Наггахьа ГӀалгӀайчера баьхка нах хул укхаза. Къурайш уж чубеханза Ӏац, ший дезал хоатт, хӀаьта цар сегага а берашта а тешал деча хана, сона курра бӀарахьеж». Цу тайпара дӀадихьад Къурайша ший вахар, из хиннавац ший нахаца, дезал кхебаьбац, цӀенна доал даьдац, ший мехка чам дукха байзабац – цу дерригане бахьан да из дукхача ахчанна тӀакхувш хиларах, кхыча мехка ваха хилар. Цига «ираз ца корадича», вахар дехкача санна, дӀаихад денош. Из автора гоама волаш а, цох роман дешачун дог кхоардадайташ а вувцац, цун амат да вайнача сага амат, цудухьа йоазонхочунна а роман Ӏодешачоа а цох къахет.

Йоазонхочун литературни кхоллама говзал

Романа тӀа йолаш я саги Ӏалами, дунеи Ӏаьхартеи, вахари валари дувца темаш а. Ӏалами саги вӀаши бувзам болаш, цхьана гойт йоазонхочо. Масала, нана еннача дезала дегай бала беза хилар гойташ, цар дегашца цхьана делхаш гойт Ӏалам. «Нана дӀайоллаш хиннача Ӏуйран шийла а кхаьла а яр. ДегӀах чакхбувлаш бирса мух хьекхар, хӀаьта, малхкхеташ, доаггӀаше дашаш лоа доладелар. Хеталора, нахаца цхьана Тамари яларах деррига Ӏалам а делхаш санна». Рашида сина уйлаш йӀаьхий хилар гойташ да цунна гуш дола гӀа. Автора укхаза из турпал вувц дег чу вужаргволаш, везалургволаш. Нана яларах балано тоӀаваь а, кхаь бусс наб йинза а, кӀаьдвенна этта а волча Рашида гуш дола гӀа да цун сингара хьал гойташ: «Цунна гора шийна хьалхашка боккха бай, хӀаьта цунна юкъе гӀолла додаш – зӀамига хилг, бухе эггара зӀамагӀа дола кхертӀолгаш а гуш, хьеӀа цӀена дар из. Цо теӀӀа еш йола гӀарилг дика хозар Рашида. Мичахьара йоал ца ховш араяьлар цхьа кхалсаг, деррига кӀай дувхар дувхаш яр из. Из кӀай дувхар тӀехьа текхар цунна. Хий йисте а яха, из хьаийде йолаелар из, цо хьа мел ийцачох дошо гӀум хулар, цун пӀелгашта юкъе гӀолла Ӏоухар из гӀум. Корта хьал а айбаь, цунгахьа хьахьежар кхалсаг, тӀаккха Рашида яйзар нана. Ела а къежа, йистхилар из цунга. Сов гӀадвахарца цӀогӀа даьнна, дӀатӀа а ваха цунна мархӀаэккха безам эттар Рашида, цхьабакъда цхьан мичара бера ца ховча пено къоастабир уж. Цул тӀехьагӀа нана шорттига хьалгӀеттар, ела а къежаш, дехкаца дӀаийра». Ӏалама зем бе а, сага сина уйлаш ювца а йоазонхочун лакхара говзал белгалъювл цу мугӀарашца. Цу тайпара йола романа тӀара моттигаш ешаш, белггала гуш я Йовлой Берсий говзаме литература кхоллара талант. Лейлай бӀаргашца гойт автора Рашида сурт: «Ва Даьла, – дагадехар Лейлайна, – иштта хоза хила йиш йий-те маӀа саг?!» Цунна хьалхашка латтача зӀамигача сага яр йӀаьхо юхьмараж, денал долаш из хилар гойташ чӀенг, кӀора санна Ӏаьржа бӀаргаши цӀацӀкъамаши, хӀаьта кӀеззига кӀайбала болабеннача керто кхы а хозагӀа хетийтар из». Цун цӀенача сибата бӀарахьежача, Рашидацара ца къаста чӀоагӀо ю Лейлас. Иштта, Лейлай сурт а гойтад автора Рашида бӀаргашца: «Сел хоза мехкарий хулий-те?», – аьнна, дагадехар цунна. – ШакӀа санна кӀай цӀока, доккхий Ӏаьржа бӀаргаш, айденна бӀаргацӀацкъамаш, говзача суртанчо дехкача санна дола бордаш, чӀенга тӀа гучадувла кӀоагилгаш. Керта тӀа туллача кӀайча йовлакха кӀалхара гуш яр кӀора санна Ӏаьржа мосаш». Цу тайпара йоазонхочо шоайла безача наьха бӀаргашца дехка сурташ, роман дешачунна а хьамсара долаш духьала отт. Романа тӀа белггала моттиг дӀалоац турпалхой дег чурча уйлаша, цу уйлаша уж дикагӀа бовзийт, цу тӀа гӀолла къаьгга гуш хул «мала мала ва», из белгало а йоазонхочун говзаме литература кхоллара талант хилар да.

«Лоаман Ӏадатех» («По закону гор») яхача романа дукхагӀа йола оагӀош трагически яле а, чакхдоалаш, автора а роман дешачоа а дукхабеза турпалаш ираз долаш хул. Уж турпалхой котбаларца, йоазонхо ала гӀерт бакъдар массаза а лакхе мара соцаргдац, аьнна.

Роман «Деррига дика дар» («Идеальный»)

ХӀанзарча кагирхой вахара хетадаь «Идеальный» яха шоллагӀа роман 2011-ча шера кепатеха арадаьннад. Цун хӀара оагӀо ешаш, гучабувл автора керттера турпалаш. Уж ба вай заманхой. Романо гучадоах цар леладу во а дика а гӀулакхаш. Керттера турпалхой ба: Жанна, Тамерлан, ТӀахӀир, цар нана Роза, йиша Мадина, цӀагӀа хьожаш йола кхалсаг Фатима, школе болх беш йола Тамерлана гаргара саг Марем Исаевна, Жаннай наьна-йиша Зейнап, эрсий йоӀ Людмила, наькъахо Хьава. Саг а, цун сий а эггара дезагӀа дола хӀама хилар ца кхетадеча турпалхоех ба Тамерлан, Марем Исаевна. Ахчас-рузкъас ший аматах йохаяь я Тамерлана сесаг а. Цар сакхетаме из да эггара керте латтар. Бакъда, бӀаьхийча наьха цӀагӀара яле а, цар нана Роза царна тара яц, цо кхетаду деррига а, воӀах къахетар мара кхы бехк бац цун, из наьна дог да. Наьна амат къаьга гойтад автора, из бакъю роман дешачо, кхыча тайпара хила цун йиш а яцар, хӀана аьлча, цунна ший воӀах къа ца хийтача даргдац, хӀаьта а Жаннай дагарадар кхетаде низ кхоач цун. Цу турпалхошта юкъера ахчас-рузкъас тувла ца еш йитар из цаӀ я. Из эггара хьалха шийна гуш, Жаннай цох йола уйлаш иштта я: «Шийх цун кӀаьда, дӀайха кулгаш хьокхаделча, цунна хийтар из шийна новкъостала, е ший готденна са эца дена малейк долаш санна». Тамерлан гучавоаккх автора эхь-юхь доацаш, цунна ше нахал тӀех хеталга гуш да Жаннас шийга Ӏоха а алале из Ӏохарах а, цул тӀехьагӀа цо деча къамаьлах а, леладеча гӀулакхех а. «Со», аьнна, хиларал совгӀа, къизал йоаллаш а ва из, эггара хьалха ше къамаьл деш, Жаннайга цо луча укх хаттарах гуш да из: «Хьа даи нанеи-м дийна бац мотт сона? Беннаб уж…» Жанна я къона хьехархо. Из да а нана а доацаш, наьна-йишийца яхаш я. Марем Исаевнайга гӀолла, шийна йоӀ раьза йий а хале, Тамерлана цунна совгӀат лу: йоккха зизай курси доккха бриллиант чулатта дошо гӀози. Ше яхачох дӀакхийтта а ялале, иштта луш хилац йоӀа совгӀат. Из а да зӀамига саг шийх бӀубенна хилар, вешта аьлча, шийгарча ахчано айваь хьаьрваьннав из. Халкъо оалаш да: «Лакха айвеннар лохе чукхеташ лозавеш а хул», аьле. ХӀаьта, роман дешашвар цецвала мегаргволаш хӀама да, романа тӀа цхьанна а метте из бехктокхаме оттавеш ца хилар, ше даьчох из дехкеваьнна моттиг яц. Тамерлана Жанна йодаю моттиг а я из зӀамига саг шийх бӀубенна хиларал совгӀа, гӀожал йоаллаш хилар а гойташ: «ЦӀаьхха цунна юхе чӀоагӀа тормозаш а теха, сира девятка сецар. Шийна из машин тӀа ца кхеташ йисарах цецъяьлар Жанна. ТӀехьашкара ниӀ хьа а еллаенна, цу чура хьакхайкар Марем Исаевна, шоаш чуюгаргья, чуха, яхаш. Жанна, чу ца ховш, дӀахо яха елча, машина чура аравоал Тамерлан…» Цо леладер а, дувца къамаьл а наьха йоӀах дош ца хеташ да, цигга, йиӀий кара хӀама доацаш, йода а ю цар из. Тамерлан эхь доацаш саг хиларал совгӀа, ший деша да а вац. Из гуш да Жанна йигалеи йигачул тӀехьагӀеи цо ду къамаьл вӀаший нийсдича. Йигале, из шийна езаш санна, цо йоах: «Ӏа жоп далар дех аз, йоагӀаргйий хьо сога?.. Хьо раьза яле, тахан аз йодаяь дӀаюгаргья, боккхача наха сиха тоам бергба». Из ше а теш дӀахо ше оалача дешаех: «Хьона цхьаккха а хӀама эшаргдац, саго халахетар дергдац. Безам бале балха гӀо, беце – цӀагӀа ягӀа, цӀагӀардар а деш, бакъдар аьлча, тха цӀагӀа хьожаш массейтта кхалсаг я. Еррига паргӀата хургья хьо. Хьога хургда моллагӀа йола кхалсаг хьогаш мел дар». Йигачул тӀехьагӀа Тамерлана ду къамаьл а, цо Жаннайца леладер а кхыча тайпара хул: «НаӀарга гучаваьлар Тамерлан. Цунна тӀеххьа воагӀар цхьа маӀа саг, Тамерланах тара а волаш, ханна кӀеззига цул зӀамагӀа а хургволаш, дегӀа хоаваллал теннагӀа а волаш… НиӀ хьа тӀа а къайла, вовзаш воаца саг кулг лаьца шийца а волаш, Жаннайна юххе сецар из… КорзагӀавалар гуш а долаш, цо йоахар: «Ер са зӀамагӀа вола воша ТӀахӀир ва. Хьо сога енаяц маьре, укханга енай… ЛадувгӀалахь, ер сол вогӀа вац хьона. Аз кхетаду хьо цецъялар, цӀаьхха хезад хьона из, бакъда, хьо цхьан минота а дехкеяргьяц…ЛадувгӀал, хьона фу бе ва со а са воша а… Хьо маьре енай вӀаьхийча сагага, къела кӀалхаръяьннай, мераж Ӏояхача берашта юкъе болх бе а безац. Кхы фу эш хьона?» Жанна ше оамалаш дика йолаш яле а, ший мах бе ца ховш йоӀ я, из гуш да шийх бӀаргтоха Тамерлан веналга хайча, цо еча укх уйлаех: «Ишта-м дий-хьогӀ из. Со морг йоӀ укх школе цхьа иттех хургья, хӀаьта станице эзар а хургья», - йоахар цо зӀамигача кизгалга чу ший сибатага а хьежаш». Романа турпала Жаннайна духьала этта гӀулакх ийрча а, дӀаяхача замах вай къаман мехкарашта хьалхашка дукха нийсденна а да. ДӀаяхача заман кхалсаг иштта хӀама нийсделча, дукхагӀча даькъе, цига яха юсаш хиннай, цхьабакъда, из ийрча хӀама шийгара бӀаргадайтача наха йиӀий даьша боагӀа бекхам беш а моттигаш нийсъеннай. ХӀаьта, Йовлой Берсий романа тӀа хула хӀамаш таханарча ден да, цудухьа цига леладер атта саг кхетаргволаш дац. Турпалхо Жанна, Тамерлана ше Ӏехаяь йига а йига, вешийна дӀаелча, цига яха юсс. Роман дешаш, гуш да автора из бакъахьара турпалхо санна ювцаш хилар а. Из ала гӀерт цу тайпара йолча кхалсага денал да, аьнна. Бакъда, из иштта дац. Из йоӀ эсала, ший мах бе ца ховш я, хӀана аьлча, цу тайпара ше йига хилча, цига яха мегаргьяцар. «Кура йоаца йоӀ – тхов боаца цӀа» яха халкъа кица дагадохийт цу турпалхочо леладеча гӀулакхо. Жаннайх тоам бу нах бувцаш, автора керттера бувцараш ба шучеи наьна-йиша йига найци. ГӀалгӀаша цӀаккха а, яхаш, даи-нанеи ца хиларах, миччахьа хиннаяле а, тоам байтаргбац шоай сагах наьна-йиша йигача найцига а, шучийга а. Из автора кхоачамбоацар да. Жаннай амат харц да, цул совгӀа, из наха юкъе ӀотеӀа саг я. Роман дийша валлалца тӀера вала хала да, дешачо сатувс из цигара яхарга, цун саг хилара белгало гучаяларга. ХӀаьта, роман чакхдоалаш, из «ше йигача ТӀахӀирах «идеальный» саг хьа а ваь», цунца яха юсс. «Ахчеи рузкъеи мара кхы хӀама ца гуш бахача нахах бӀехача метта юкъера водаш санна, вада веза», - яьхад вай даьша. Цар яьххача тайпара, сихонца яда езар Жанна а цу фусамера. Йоазонхочо Жаннай сина хьал довзийташ, юкъедоаладаьд цунна гуш дола гӀа: «Жаннайна ше гора йоккхача цӀера юккъе. ЦӀера алаш сигала хьал а ухаш, царех сага кулгаш хьахулар. Лозаеш, цо цӀогӀа хьекхар, цӀеро йоагайора из. ЦӀаьхха цунна бӀаргаяйра, баьдечара араяьнна, сихха шийна тӀайоагӀа кхалсаг. Из хьатӀакхаьчача, цунна яйзар ший нана. Жанна гӀадъяха цӀогӀа детта йолаелар. Кхалсаго кулгаш хьа а дахкийта, цу цӀера юкъера араяьккхар из. Цунна гӀадъяха мархӀа а ийккха, «мама» ала из йоаллача хана, цунна бӀаргаяйра из кхы а кхы саг йолаш. Из цун маьр-нана яр. Цо шийна чӀоаггӀа хьатӀа а тоаӀаяь, цӀера гаьна яьккхар, баьццара бай болчахьа…» Жанна цу фусаме Ӏерах бакъю автора, цун къахетаме дог хьагойта гӀерт из. Ше бехке йолаш санна я цун уйлаш, тийшаболх хиннар ше а йоацаш, из, «шийх наьна йӀовхал хьайоагӀаш йола» къаьна кхалсаг йолаш санна, къахеташ я из цох. Йоазонхочо роман дешашвар цох дӀакхетаве гӀерташ санна, язду: «Саг массадолча хӀаманга а дӀаӀам. ХьалхагӀа вӀалла а хила йиш яц, аьнна, хийттар, цун вахаре ше дӀанийслу. Иштта хьаэттадар Жаннай вахар а. Эггара хьалха цу фусаме бийса яккха а цунна хала хиннадале, хӀанз цу дезала юкъе мара ший вахар духьалъоттаде магацар цунна. Цу кердача фусаме из лелар, цу чу хьалкхийча санна…» Автора дуккханахьа а язду ахча-рузкъа Жаннайна керттера дац, яхаш. ХӀаьта, Тамерлана шийна ахча делча, цо еш йола уйлаш ахчах садоаллаш из хилар гойташ я: «Укх ахчах са бӀарчча шера таксеца балха дӀаи-юхеи аха йиш хургья…» ХӀаьта, дӀахо, Фатимайца цо деча укх къамаьлах, из иштта да, аьнна, ала йиш яц. Укхаза цо яхачох кхета хала да, хӀана аьлча, берий хьаькъал тӀа волча сагаца яха езаш я из: «Фатима, сона деррига а хов. Сона цӀаккха а ТӀахӀир а, цун нана а буталой тамаш я. Дала дутаргдац сона из аз иштта дойя, цхьабакъда, иштта яха а хала да. Сона хов гаргарча наха сайх къахеталга, цхьаболчарна гоама а я, царна хетт со цунца ахча бахьан долаш яхаш санна. Из ишта дац. Из «идеальный» мар ва, моллагӀа йола кхалсаг хьеггача тайпара». Марем Исаевна хӀилла йоаллаш а, сага тийшаболх бе эхь хетаргдоацаш а кхалсаг я, цо леладеча гӀулакхех а, деча къамаьлах а гуш да цо сагал дезагӀа ахча лоархӀалга. Цо дувц Жаннайна Тамерланах а, цун цӀагӀарабарех а, бакъда, шийна ховшше, ТӀахӀир хьоахавац: «Марем Исаевнайгара Жаннайна хайра зӀамига саг дика вахаш хинна ца Ӏеш, доккха хьал долаш а, моллагӀа бола нах шийх лоархӀа ца беш а хилар. Мехкдаьттеи гази йоаккхача компане, ший ткъаьи итт шу мара ца даьннача хана, из ва хьаким. Ший еррига ха Тамерлана дӀахьо Москве, цига ях цун ши йиша а, шоай бизнес а йолаш». Иштта, цар дезалах лаьца деррига ше Жаннайна дувцаш, Тамерлана воша хилар кӀеззига къодадаь дут Марем Исаевнас. ХӀаьта, цу кхалсага нийса мах беш, оал Жаннайга наьна-йишас Зейнапа: «Йовз сона из… ЧӀоагӀа хӀиллеи говзали йоаллаш кхалсаг я из», аьле. Тамерлана Жанна йодаеча а доакъашхо я Марем Исаевна, цунах а гуш да из дика кхалсаг ца хилар. Дегаза да тӀехьагӀа цо Жаннайга деш дола къамаьл: «Яь, гаргара саг, хьо со бӀаргаго безам болаш яц мотт сона... Иштта хул наха оала баркал! Со-м дикадар де еннаяр. Сона ма горий Ӏа дувхаду барзкъа, хьо къе яхалга, цудухьа новкъостал де еннаяр со-м…» Тамерлан сагота вац ший цӀагӀарча наьхеи шийи вахар нийса дӀадодаш хуле, нахах нах хеташ а, царна дагарадар кхетаде ловш а вац из. «Лоаман Ӏадатех» яхача романа тӀа вувцача Рашида даь-веший ТӀахӀирачарех таралест цун уж оамалаш. Турпалхочо Фатимас цох йоах: «Нанна чӀоагӀа дика воӀ ва из, дика воша ва ТӀахӀираи йижараштеи, бакъда, ший ирази, цӀагӀарчар ирази латтача новкъа из хӀамо юхасоцавергвац…» ХӀаьта, ТӀахӀирах дувцаш, цо йоах: «Сона дукхавеза из. Дог-цӀена а сийрда а саг ва… Сона дегаза ба из цамогаш волга ховшше, цунга маьре баха гӀийрта кхалнах. Царна из везацар, цунгара ахча дезар. Цул вогӀа фу хургда». Из къамаьл хинначул тӀехьагӀа, хьоашал тоссалу цу шин кхалсага. Фатимас дувцарах а, ТӀахӀирага ихача каьхаташ тӀа гӀолла а Жаннайна хов ший маьра дӀадахача вахарах цхьаццадола хӀамаш. ТӀой тувсаш хьежача кхалсага нийсача наькъа тӀа йоаккх, де дезар хьалхадоаккх цунна. ТӀаккха романа тӀа гучайоал эрсий йоӀ Людмила. Цунца бувца мотт корабоагӀа Жаннайна, кхы шийца новкъост воацаш, ше цхьанне дийца Людмилай ТӀахӀираца хинна эгӀазал дӀайоаккх цо, тӀаккха Людмилас ше из талхаргволаш яйта хинна молхаш йохаргйолаш, хьайоах кашмашкара. Цул тӀехьагӀа, моллага дарба дайташ, верзаву ТӀахӀир. Людмила ше а ший дег чу хиннача балех мукъаялац уж хьаяххалца. Из гуш да ер эпизод ешаш: «Ше кхерар а кӀаьдъялар а ца зувш, каша тӀара каша тӀа йодаш, оахкар цо. БархӀлагӀа болча кхеран кӀалхара цунна юха а корадир шод баь кӀадилг. Шорттига цо из хьадаьстача, берага санна цӀогӀа даьнна ела йолаелар из: «Жанна, ер я вай лехар! Даьла, баркал хьона!» Хьалха Людмилайца хинна дорхал цӀенъенна дӀаяьннай уж кашмашкара цӀабоагӀаш. ТӀахӀир вийрзачул тӀехьагӀа, «гонахьа деррига а фаьлга тӀа дувцаш санна хоза дар, хӀана аьлча, ТӀахӀири Жаннаи бар бокъонца ираз долаш». Цул тӀехьагӀа, ТӀахӀир балха араваьлча, гучайоал хьалха хьоахаеш мара ца хинна турпалхо Аза. Ца езаш йигача сага мах гуш ба цига ТӀахӀира леладечох а, Жаннайга оалачох а: «Бехк ма баккхалахь, хьо низагӀа саго йоагӀаяьяц укх цӀагӀа, цӀаяха хила езар», - йоах цо, ший Азайцара хьоашал тоссаденначул тӀехьагӀа. ТӀахӀира Людмилайца леладаьр а да ийрча, хӀана аьлча, дешара гӀулакха шийна болча пайданна ше цу эрсий йоӀа дег чу вижийтав цо, цул тӀехьа цунцара гӀулакх хоза ца къоастадеш, гӀожал гойт цо шийгара. ТӀахӀира ахчах деш, Людмилас ше деш, цул совгӀа, ТӀахӀира хьалхара а кхоллама балхаш ду цо. Ахчо хьаькъал совдаккхац, дешаро совдоаккх, цудухьа, ала доагӀа Людмила ТӀахӀирал тӀех я, аьнна. Жаннайца леладер а да тешаме воацалга гойташ а, цул совгӀа харцлера а тӀера ва из: «Маьра юхьа тӀа хьежача, Жаннайна гора цӀогӀа тоха а, водар ала а из кийча волга, цо детта са гуш дар». Цо йоахар: «ЛадувгӀал, из хьоахадаь кхы сога йист ма хилалахь. Хьалха фуннагӀа хинна дале а, хӀанз со цунца йистхулаш вац хьона. Со массаза а балха ва. Сона хац, цӀагӀа яггӀаше, хьона из хьангара хезад...»

«Яха хьайна, хьо цхьанне а эккхаяц. Укх цӀагӀа моттиг тоъаргья массанена а», - йох ТӀахӀира Аза шийга йогӀаргья, аьнна, хетача хана. ХӀаьта, Аза дагаухаш, цун уйлаш иштта я: «Хилийта цун бер а, берригаш а духьала бовлийта сона, сайна езаш йолча цунца доаккхаргдола цхьа ди бахьанце а деррига са вахар дӀадала кийча ва со…»

Цунна карагӀдоал Азас арадаьккха йоахар бахьан долаш ше балхара эккхаяь Фатима меттаоттае а, Жанна юхайига а. ТӀаккха юха а вӀашагӀкхет уж, Азас воча ваьккха из эккхавича. Хьалха Тамерлан венача тайпара цун уроках хиле, юха а хьайоалаю цо Жанна. Жаннайх саг я, аьнна, ала мегаргда, ший маьр-нанас шоай коара маӀа нах деша тӀара боалаш бац, аьнна, къамаьл даьлга шийна хайча, цунна духьала Зейнапага цо оала ер дешаш дешаш: «ЦӀаькха из еча, алалахь, вай кхалнах царчул а чӀоагӀагӀа дош долаш ба, аьнна». Иштта, юха школе балха ара а яьнна, ший вахар нийса дӀадоладу Жаннас. ХӀаьта, Азас човхаваь ТӀахӀир, юха а Жанна дагаеха, саготденна лел. Турпалхочун Фатимай вахара кхел роман дешачун дег чу южаш я. Автора из йовзийт цо дег тӀара къамаьл даьчул тӀехьагӀа, Жаннайна цох хеташ дар аларца: «… Дег чура мел вӀаьхий хила йиш я саг, дӀатӀахьежача кхы нахал эргаш хӀама деце а. Фатима йийцача: юкъерча дегӀара, хьатаро цӀока, мора бӀаргаш…» Цун къамаьлага ладийгӀача, дӀадаха вахара денош шийна дайзача, Жаннас кхетадир, моллагӀа а йолча кхалсага ираз тайп-тайпареи, хӀаьта цар бала цхьатареи хилар. Жаннайна ТӀахӀира дарба дара наькъа тӀа яла новкъостал даьр а я Фатима, хӀана аьлча, цунгара хов Жаннайна ТӀахӀира лазарах цхьадола бакъдар. Наьна-йиша Зейнап а Жанна санна къахетаме дог долаш я. ТӀахӀир Жаннайна тӀехьа венача хана, из кхетам чу воацалга кхетадича, корзагӀа а ца йоалаш, цо оал: «Хоза зӀамига саг ва из, къа а хет цунах». Ший тайпара кхел я поезда чу цунца йодача Хьавайъяр а. Хоза иразе дезал хиннаб цунбараш, цӀаьхха бала бенабецаре. Цунца ва вурийтта шу даьнна хургвола воӀ Мухьмад, из операци е Москве вугаш, нанас гулдаь ахча, цо лайна хало ювц автора. МоллагӀа волча сага вахаре нийслуш а, гонахьарчар кхетаде дезаш а хӀамаш да уж. Цхьаццадола хӀамаш хьаийцача, Фатимайчунна тара я цун вахара кхел. Жаннас цунна дӀалу шийга дола ахча, цунах а хов из къахетаме дог долаш а, камаьрша а йолга. Йовлой Берсий «Идеальный» яхача романа тӀа ювц тайп-тайпарча турпалхой вахара кхелаш, гойт цар харцахьара а бакъахьара а оамалаш. Таханарча дийнахьа гӀалгӀай халкъа юкъе лелаш дола дукха кхоачамбоацараш гучадоах, нийса никъ хьех роман дешарашта. Романа тӀарча турпалхоша леладеча гӀулакхий мах бе, дикадари водари, хозадари ийрчадари къоастаде Ӏомалу уж. Роман, къоначарна хетадаь дале а, берригача наха а безамца дешаргдолаш да.

ТӀатовжамаш

1. Евлоев Берс. «По закону гор». Современный роман. Ростов-на-Дону, 2009 2. Евлоев Берс. «Идеальный». Современный роман. Ростов-на-Дону, 2011 3. Есин А. Б. «Анализ литературного произведения». Учебное пособие. Москва, 2005 4. Коазой А. «Под сенью законов гор» (Отзыв на роман Б. Евлоева «По законам гор») // Ингушетия. №215-216, 23 декабря 2010 г. 5. Хализев В . Е. Теория литературы. Москва, 2005