Хандеша ха

Хандеший ханий формаш яьржа я, цар гойт дер е хьал къамаьл деча хана хулаш хилар, из къамаьл хилале, цунна хьалха хиннар е цунна тӀехьа хургдолаш дар: йола ха (лел, делх), яха ханаш, уж йиъ форма я (лелар, лийлар, лийннав, лийннавар), хургйола ханаш, уж ши форма я (леларгва, лелар).

Йола ха

Хандеша йолча хано белгалду къамаьл деча хана хулашдола дер е хьал, е массаза хулаш дола дер е хьал. Масала: Коа хоза бер лел. Ара догӀа делх. Йола ха хьахул белгалзача форман овлан оаз эргаяьле, чаккхен оаз дукхагӀйолча хана дӀайоал. Масала, даа — дуъ, мала — мол. Цхьан слогах латтача хандешай йола ха ший тайпара хьахул. Масала, да — дахь, зе — зув, хье — хьув. Йолча ханара формаш цкъаза яхачеи хургйолчеи ханашта метта лелаю. Дувцар хозагӀа е бӀаргашта гуш санна, хетийтар духьа. Масала: Кхоана тхо Москве долх .

Яха ханаш

Яхаяьланза ха

Укх ханарча хандешаша жоп лу «фу дора?» яьхача хаттара. Цо белгалду къамаьл далехьа дола а денна хӀанз а чакхдаланза дола дер. Из хьахул йолча хана р, ар, ра яьха аффиксаш тӀатохарца: «р» тӀакхет йолча ханара форма тӀехьара оаз мукъа яле: воагӀа-р, вагӀа-р, вода-р; «ар» тӀакхет йолча ханара форма тӀехьара оаз мукъаза яле: оах-ар, къаст-ар, дувц-ар, вел-ар, кхехк-ар; «ра» тӀакхет яхаяьланза ханара формаш цхьан дешдаькъах латтача хандешах яьннаяле: лу — ло-ра, ду — до-ра, хьо — хьо-ра, гу — го-ра. Йолча ханара формаех яхаяьланза ханара формаш хьахулаш, къайлача дешдаькъе лоацъенна хинна мукъа оаз, дийлача дешдаькъе нийсъелча, юха йӀаьхлу: ве́ла — вел — ве́лар. ХӀаьта, юхьанцарча формашка лоаца хинна оазаш, даим санна, лоаца юс: када — кад — кадар, дила — дул — дулар. Яхаяьланза ханара дацара формаш хьахул йолча ханара дацара формашта «ар» тӀакхетарца: вагӀац-ар, хац-ар, лац-ар, висац-ар.

Гуш яха ха

Гуш яхача хано хьагойт къамаьл далехьа бӀаргагуш хинна дер е хьал. Цо жоп лу «фу дир?» яхача хаттара: яздир, дийшар. Из хьахул белгалза форма овлан мукъа оаз хувцаяларца, «р» суффикс тӀакхетарца: ала — аьлар. Укхаза хьалхарча шин спряжене а аь-га доал; кхоалагӀча спряжене а иэ/е-га доал: кхарза — кхерзар, дӀататта — дӀатеттар; дӀахо иэ ий-га доал: «мела — мийлар, еха — йийхар, хетта — хийттар, сетта — сийттар»; уо иэ-га доал: дӀатоха — дӀатехар; ов эй-га доал: довза — дайзар, къовла — къайлар; ув ий-га доал: хувца — хийцар, къувкъа — къийкъар. Цхьан дешдаькъах латтача хандешай гуш яха ха хьахул овлан а эй яьхача дифтонгага а даьле, иэ и-га а даьле, чаккхен ра тӀа а кхийте: ха — хайра, ла — лайра, та — тайра, га — гайра, ле — лийра, Ӏе — Ӏийра, те — тийра. Укх юкъе исключени а нийслу: де — дийра. Гуш яхача ханара дацара формаш ший тайпара хул: цкъарчоа, белгалза форман овлан мукъа оаз юхаметтаотт, шоллагӀчоа ар яьхача аффикса хьалха дацара суффикс нз отт: ала — аьлар — аланзар, деша — дийшар — дешанзар, дувца — дийцар — дувцанзар, тоха — техар — тоханзар .

Яхаяьнна ха

Яхаяьннача хано хьахьокх къамаьл далехьа хиннадаьнна дер. Чакхдаьнначох хьахиннар хьахьокх цо. Жоп лу «фу даьд?» яьхача хаттара. Масала: БӀаьсти яьннай. Унахо вийрзав. Из хьахул причастен е деепричастен форма тӀа (в, й, б, д) классгойтаргаш тӀакхетарца. Ер ха хьахиннай шин дешах: кхайка-ва, ведда-ва. ГӀон хандеша тӀехьара мукъа оаз дӀахоадаяьй, юхейиса классгойтарг хьалхарча дешах дӀакхийтай. Укх хана дацара формаш хьахул (-ац) тӀакхетарца: вахав-ац, яздаьд-ац, эккхадаьд-ац. Яхаяьннача ханара формаш лелаю фаьлгашта, дувцарашта юкъе. Масала: Бахаш-текъаш дезал хиннаб. Уж баьхаб хьунагӀа…

Хьалхаяхаяьнна ха

Хьалхаяхаяьннача хано белгалду чакхдаьннар къамаьл дечунна бӀарга а гуш хинналга, цул тӀехьагӀа кхыдола дер доладенналга. Цо жоп лу «фу даьдар?» яхача хаттара. Кхыча тайпара аьлча, укх хано хьагойт хиннача дарал хьалхагӀа хинна дер: ТӀорми бизза бала ийца даьцӀа яхаяр со, лаьжг дизза гӀайгӀа а яхьаш юхайоагӀа. Хьалхаяхаяьнна ха хьахул яхаяьннача ханара причастен е деепричастен формá вар, яр, бар, дар яьха аффиксаш тӀакхетарца. Дацара формаш хьахул причастен-деепричастен форма́ тӀа гӀон хандешах яьнна дацара маӀан дола аффикс тӀакхетарца: хержавацар, вийлавацар.

Хургйола ха

Хургйолча хано хьагойт къамаьл даьчул тӀехьагӀа хургдола дер. Цо жоп лу «фу дергда?» яьхача хаттара: Кхоана тхо салоӀаш хургда. Хургйола ха хьахул хургйолча ханара лоӀаме причастен де, ве, е, бе яьха аффиксаш тӀакхетарца. Уж аффиксаш хьахиннай йолча хана латтача гӀон хандешаех. Масала: кхоачаргва, дешаргда, дӀакъовларгья. Хургйолча ханий формашка дукха оазий хувцамаш хул. Причасти аффиксаца хотталуча, кхо мукъаза оаз нийслу: ргв, ргй, ргб, ргд. ГӀалгӀай метто лац шиннел совгӀа мукъаза оаз вӀашка нийсъялар. Цу кхаь оазех цаӀ «р» Ӏойож багах из дош дӀаоалача хана. Масала: воагӀаргва — воагӀагва, доагӀаргда — доагӀадда, боагӀаргба — боагӀабба. Хургйолча ханий дацара формаш хьахул лоӀаме причастен аффикса гӀон хандеша дацара форма тӀакхетарца: дешаргдац, дуаргдац, хургвац. Ший керттерча маӀанал совгӀа, хургйолча хана кхы а маӀанаш хул. Укхаза хургйолча ханара хандешо хьагойта дер къамаьл деча ханаца бувзам боацаш а хул. ТӀаккха цо хьагойт даиман хулаш дола дер. Масала: Дергдац аьнна халахетар а дергдац, даь дикахетар а дергдац. Ер ма дий аьнна бахьан доацаш, цкъа елхаргья, цкъа еларгья. Хила мегача хано хьагойт къамаьл даьчул тӀехьагӀа хила а ца хила а мегаш дола дер. Цо жоп лу «фу дер?» яьхача хаттара: Кхоана хоттар, аьнна йиса гӀалий цӀог, хоттанза йисай.

Хьажа иштта

• Хандош
• Хандеша спряжени

Белгалдаккхар

Литература

• Аушева Э.А., Оздоева Э. Г. ХӀанзара гӀалгӀай мотт.Морфологи. — Назрань : Кеп, 2021. — 211 с.