Шолж

Рувики материал
Шолж
эрс. Сунжа, осет. Сунжæ, нохч. Соьлжа хи, кум. Сююнч-су
Шолжа-ГӀалий тӀа даьккха суртШолжа-ГӀалий тӀа даьккха сурт
Экам
ДӀоахал 278 км
Бассейн 12 000 км²
ДӀадодача хин дукхал 82,9 м³/с (БоргӀане)
Водоток
Хин корта  
 • Хьадолалу моттиг Ушкорт[1], ГӀалгӀайче
 • Лакхал 1200 м
 • Координаташ 42°55′37″ с. ш. 44°52′54″ в. д.GЯO
Хин даьрже Тийрк
 • Кхоачалу моттиг БоргӀане (Нохчиче)
 • Лакхал 28 м
 • Координаташ 43°26′27″ с. ш. 46°08′05″ в. д.GЯO
Хин мухале 1,2 м/км
Хий дода моттигаш
Хин система Тийрк → Къаспий форд

Мата
Регионаш ХӀирийче, ГӀалгӀайче, Нохчиче
ГВР код 07020001112108200005420[2]
ГКГН номер 0162452
Шолж (Нохчиче)
Голубая точка — хин корта
исток
Синяя точка
устье
РУВИКИ.Медиа логотип РУВИКИ.Медиа чура файлаш

Шолж[3][4], е Шолжа[5][6][7], е Šuolz[8], иштта Шолжа-хий е Šolž-(xij)[9] (да) (эрс: Сунжа, нохч. Соьлжа хи[10], хӀир. Сунжæ[11], гӀумк. Сююнч-сув[12]) — Даькъастен малхбоалерча даькъера дода хий; Тийрка аьтта га. 278 км дӀаьха да, бассейна майда — 12 000[13] км² я. Керттерча Кавказа дукъа гӀинбухерча босен тӀа, ГӀалгӀайчен доазона тӀа, дӀадолалу, 1200 метр лакха. Юртбоахамаша кхашта хий детташ леладу.

Хий дахар

[тоаде | тоаде чура]
Тийрка бассейн

Ушкорт яхача лоаман шанашкара доагӀ, цигара Учхутий[таржам де деза] аргӀенаш тедаш Сугулты[таржам де деза] Шолжа-кертани юкъе улача чӀоже дода. ДӀахо ГӀалгӀайчен лаьтташка гӀолла 37 километра хьо ший никъ. Экажакъонгий-Юрта кхаьчача масайтта тоатолгах декъа а делийя 12 километр гаьна Илдарха-ГӀалагахьа дода. Укхаза малхбоалехьа а дийрзе Закан-Юрта кхоач, цигара 85 километра дахача Тийрках кхет[14].

Шолжа хий дукха хул. Ца хаддаш догӀа делхаш хилча 4 метр айлу. Хий эггара лакхагӀа бекарга бетта хул, хӀана аьлча, цу хана дукха догӀаш а хул, Ӏай дийлха лоа а даш.

XIX—XX бӀаьшерашка дерригача хих ша бора (хий геттара сиха дола меттигаш ца лаьрхӀача). Кхыметтел ший кечалаши, герзи тӀехьа эрсий бӀу Шолжарча ша тӀа гӀолла дехьа бувлаш моттигаш хиннай[14], хӀаьта тӀехьарча итт шерашка хих ша бац, Кавказа мехкал меладеннадаь.

Пайда эцар

[тоаде | тоаде чура]

XIX бӀаьшере нохчаша Шолжа бердаш тӀара хьу а тедаш бӀаьсте хий айделча ГӀизларе Ӏоухийташ хиннад[14].

Вай заман Шолжа хий кхашта детта, иштта цу чура чкъаьрий а лувц.

Шолжа йисте яда нах баха моттигаш

[тоаде | тоаде чура]

Шолжа тӀа я́даш я:

Шолжа хӀанзара хьал

[тоаде | тоаде чура]

Шолжа доазув хӀара шера цӀендеш, новкъазленаш дӀайоахаш къахьег администраце. Мехкдас Келматанаькъан Макшарипа Мухьмад-Ӏаьлас 2024-ча шера ГӀалгӀай Мехка Ӏалама министерствонна хьалхашка декхар оттадаьд Магасе Шолжа га цӀенде, моттиг тоае аьнна. ЦӀенде лаьрхӀа доазув 4,6 км хиннад, болх болабаьб 2023-ча шера «Ше мо кхы йоаца хин объекташ лораяр» (Сохранение уникальных водных объектов) яхача проекта «Экологи» яхача къаман проектах.

«Шолж пхьен доазон тӀа хоза объект я, архитектурни дизайна элемент я, салоӀама моттиг я, Ӏалама хоза белгало я. Хьалхха дизза хиннад из хий. Саг хин вахара́ юкъева́р зе деш да. Тахан воашта могар де деза вай цунна хинна зе дӀадоаккхаргдолаш. Оттаяьча хана цӀенде деза, ше даха деззача тайпара из гӀоргдолаш».

Келматанаькъан М-I.

Ӏалама министра Хьулхой Саварбика яхачох, болх дӀахьош ба объекта хьал воча дерзагдоацаши, кӀотаргех цӀендергдолаши, жагӀа булларгболаши, гидроморфологически боарамах нийссача доахаргдолаши. Эшашйола кислород Ӏалашъяр керттера декхар да. ЦӀендаьд 3,75 хьарсам — из 80 % я бе лаьрхӀача балхах. Араяьхай 326 эзар кубометр нувхаши лаьттеи, хин садахар аттачча доаккхаш.

Поштагахьа

[тоаде | тоаде чура]
  • 1965 шера арахийцад исбахьален марка тӀайола конверт «Грозный. Набережная реки Сунжи» яхаш[15].
    «Шолжа-ГӀала. Шолжа бердаш». СССР-а конверт. 1965 шу.
  • 1972 арахийцад керда исбахьален марка тӀайола конверт иззамо цӀи а йолаш, хьалхарчун тарра дола сурт а долаш[16].
    «Шолжа-ГӀала. Шолжа бердаш». СССР-а конверт. 1972 шу.
  • 1974 кхы цаӀ конверт арахийцад Шолжа-ГӀалий тӀара Шолжа бердйист гойташ: «Грозный. Гостиница „Чайка“».
    «Шолжа-ГӀала. Гостиница „Чайка“». СССР-а конверт. 1974 шу.

Литературе

[тоаде | тоаде чура]

Теварерча таьргхочо Афанасий Никитинс ший наькъа лелаш даьча йоазонашка, къаьстта 1468—1474 шш. ХӀиндехьа ше баь никъ бувцаш долча «Хождение за три моря» яхача тӀа язду: «А от Быстрой реки день ходу до реки Сунши, а через реку Суншу брод. От Сунши ходу день до Меншого Аксая, а Меншеи Аксаи речка невелика»[17].

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. Устаев А.Л. «География Чеченской Республики» 8-9 кл., Грозный, 2011, стр.20
  2. Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 8. Северный Кавказ / под ред. Д. Д. Мордухай-Болтовского. — Л.: Гидрометеоиздат, 1964. — 309 с.
  3. Мальсагов, 1963, оа. 149.
  4. Оздоев, 1980, оа. 831.
  5. Барахоева, Кодзоев, Хайров, 2016, оа. 30.
  6. Кодзоев, 2021, оа. 560.
  7. Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 49.
  8. Генко, 1930, оа. 690.
  9. Užax n., 1927, оа. 145.
  10. Карасаев А. Т., Мациев А. Г. Русско-чеченский словарь. — М.: Русский язык, 1978. — 728 с. — С. 728
  11. Гацалова Л. Б., Парсиева Л. К. Большой русско-осетинский словарь ИПО СОИГСИ, Владикавказ 2011—687 с.
  12. Русско-кумыкский разговорник, Русча-къумукъча къылавуз, А. М. Аджиев, К. С. Кадыраджиев, статья «Сунжа» 1992
  13. Государственный водный реестр. Река Сунжа. textual.ru. Минприроды России (29.03.2009). Хоам хьаийца таьрахь: 20.12.2018. Архиваци яьй 29.03.2009.
  14. 1 2 3 Берже А. П. «Чечня и чеченцы», Тифлис, 1859, стр.8
  15. 1965 год. Каталог почтовых марок СССР. 1965 год. Хоам хьаийца таьрахь: 12.02.2019.
  16. 1972 год. Каталог почтовых марок СССР. Хоам хьаийца таьрахь: 12.02.2019.
  17. Не Сибирская Тюменка или заплутала речка и пропала …

Литератута

[тоаде | тоаде чура]

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]