Шолж
Шолж | |
---|---|
эрс. Сунжа, осет. Сунжæ, нохч. Соьлжа хи, кум. Сююнч-су | |
| |
Экам | |
ДӀоахал | 278 км |
Бассейн | 12 000 км² |
ДӀадодача хин дукхал | 82,9 м³/с (БоргӀане) |
Водоток | |
Хин корта | |
• Хьадолалу моттиг | Ушкорт[1], ГӀалгӀайче |
• Лакхал | 1200 м |
• Координаташ | 42°55′37″ с. ш. 44°52′54″ в. д.GЯO |
Хин даьрже | Тийрк |
• Кхоачалу моттиг | БоргӀане (Нохчиче) |
• Лакхал | 28 м |
• Координаташ | 43°26′27″ с. ш. 46°08′05″ в. д.GЯO |
Хин мухале | 1,2 м/км |
Хий дода моттигаш | |
Хин система | Тийрк → Къаспий форд |
|
|
Мата | |
Регионаш | ХӀирийче, ГӀалгӀайче, Нохчиче |
ГВР код | 07020001112108200005420[2] |
ГКГН номер | 0162452 |
|
|
![]() |
Шолж[3][4], е Шолжа[5][6][7], е Šuolz[8], иштта Шолжа-хий е Šolž-(xij)[9] (да) (эрс: Сунжа, нохч. Соьлжа хи[10], хӀир. Сунжæ[11], гӀумк. Сююнч-сув[12]) — Даькъастен малхбоалерча даькъера дода хий; Тийрка аьтта га. 278 км дӀаьха да, бассейна майда — 12 000[13] км² я. Керттерча Кавказа дукъа гӀинбухерча босен тӀа, ГӀалгӀайчен доазона тӀа, дӀадолалу, 1200 метр лакха. Юртбоахамаша кхашта хий детташ леладу.
Хий дахар
Ушкорт яхача лоаман шанашкара доагӀ, цигара Учхутий[таржам де деза] аргӀенаш тедаш Сугулты[таржам де деза] Шолжа-кертани юкъе улача чӀоже дода. ДӀахо ГӀалгӀайчен лаьтташка гӀолла 37 километра хьо ший никъ. Экажакъонгий-Юрта кхаьчача масайтта тоатолгах декъа а делийя 12 километр гаьна Илдарха-ГӀалагахьа дода. Укхаза малхбоалехьа а дийрзе Закан-Юрта кхоач, цигара 85 километра дахача Тийрках кхет[14].
Оттам
Шолжа хий дукха хул. Ца хаддаш догӀа делхаш хилча 4 метр айлу. Хий эггара лакхагӀа бекарга бетта хул, хӀана аьлча, цу хана дукха догӀаш а хул, Ӏай дийлха лоа а даш.
XIX—XX бӀаьшерашка дерригача хих ша бора (хий геттара сиха дола меттигаш ца лаьрхӀача). Кхыметтел ший кечалаши, герзи тӀехьа эрсий бӀу Шолжарча ша тӀа гӀолла дехьа бувлаш моттигаш хиннай[14], хӀаьта тӀехьарча итт шерашка хих ша бац, Кавказа мехкал меладеннадаь.
Пайда эцар
XIX бӀаьшере нохчаша Шолжа бердаш тӀара хьу а тедаш бӀаьсте хий айделча ГӀизларе Ӏоухийташ хиннад[14].
Вай заман Шолжа хий кхашта детта, иштта цу чура чкъаьрий а лувц.
Ганаш
Шолжа йисте яда нах баха моттигаш
Шолжа тӀа я́даш я:
- Пхьеш — Нана-Наьсаре, Илдарха-ГӀала, Шолжа-Пхье, Шолжа-гӀала, Гумса.
- Юрташ — Товзан-Юхе, Ахки-Юрт, Эккажакъонгий-Юрт, Буро-КӀале, Пхьилекъонгий-Юрт, Эбарг-Юрт, Эна-Хишке, Шовдан-Юрт, Саь-МуӀашке, Закан-Юрт, Хаьмбе-Ирзе, ГӀулара, Ӏалхан-ГӀала, Ӏалхан-Юрт, Чурт-ТогӀе (Петропавловски), Баса-ГӀала, БоргӀане.
Шолжа хӀанзара хьал
Шолжа доазув хӀара шера цӀендеш, новкъазленаш дӀайоахаш къахьег администраце. Мехкдас Келматанаькъан Макшарипа Мухьмад-Ӏаьлас 2024-ча шера ГӀалгӀай Мехка Ӏалама министерствонна хьалхашка декхар оттадаьд Магасе Шолжа га цӀенде, моттиг тоае аьнна. ЦӀенде лаьрхӀа доазув 4,6 км хиннад, болх болабаьб 2023-ча шера «Ше мо кхы йоаца хин объекташ лораяр» (Сохранение уникальных водных объектов) яхача проекта «Экологи» яхача къаман проектах.
«Шолж пхьен доазон тӀа хоза объект я, архитектурни дизайна элемент я, салоӀама моттиг я, Ӏалама хоза белгало я. Хьалхха дизза хиннад из хий. Саг хин вахара́ юкъева́р зе деш да. Тахан воашта могар де деза вай цунна хинна зе дӀадоаккхаргдолаш. Оттаяьча хана цӀенде деза, ше даха деззача тайпара из гӀоргдолаш».
Ӏалама министра Хьулхой Саварбика яхачох, болх дӀахьош ба объекта хьал воча дерзагдоацаши, кӀотаргех цӀендергдолаши, жагӀа булларгболаши, гидроморфологически боарамах нийссача доахаргдолаши. Эшашйола кислород Ӏалашъяр керттера декхар да. ЦӀендаьд 3,75 хьарсам — из 80 % я бе лаьрхӀача балхах. Араяьхай 326 эзар кубометр нувхаши лаьттеи, хин садахар аттачча доаккхаш.
Поштагахьа
- 1965 шера арахийцад исбахьален марка тӀайола конверт «Грозный. Набережная реки Сунжи» яхаш[15].
- 1972 арахийцад керда исбахьален марка тӀайола конверт иззамо цӀи а йолаш, хьалхарчун тарра дола сурт а долаш[16].
- 1974 кхы цаӀ конверт арахийцад Шолжа-ГӀалий тӀара Шолжа бердйист гойташ: «Грозный. Гостиница „Чайка“».
Литературе
Теварерча таьргхочо Афанасий Никитинс ший наькъа лелаш даьча йоазонашка, къаьстта 1468—1474 шш. ХӀиндехьа ше баь никъ бувцаш долча «Хождение за три моря» яхача тӀа язду: «А от Быстрой реки день ходу до реки Сунши, а через реку Суншу брод. От Сунши ходу день до Меншого Аксая, а Меншеи Аксаи речка невелика»[17].
Белгалдаккхар
- ↑ Устаев А.Л. «География Чеченской Республики» 8-9 кл., Грозный, 2011, стр.20
- ↑ Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 8. Северный Кавказ / под ред. Д. Д. Мордухай-Болтовского. — Л.: Гидрометеоиздат, 1964. — 309 с.
- ↑ Мальсагов, 1963, оа. 149.
- ↑ Оздоев, 1980, оа. 831.
- ↑ Барахоева, Кодзоев, Хайров, 2016, оа. 30.
- ↑ Кодзоев, 2021, оа. 560.
- ↑ Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 49.
- ↑ Генко, 1930, оа. 690.
- ↑ Užax n., 1927, оа. 145.
- ↑ Карасаев А. Т., Мациев А. Г. Русско-чеченский словарь. — М.: Русский язык, 1978. — 728 с. — С. 728
- ↑ Гацалова Л. Б., Парсиева Л. К. Большой русско-осетинский словарь ИПО СОИГСИ, Владикавказ 2011—687 с.
- ↑ Русско-кумыкский разговорник, Русча-къумукъча къылавуз, А. М. Аджиев, К. С. Кадыраджиев, статья «Сунжа» 1992
- ↑ Государственный водный реестр. Река Сунжа . textual.ru. Минприроды России (29.03.2009). Хоам хьаийца таьрахь: 20.12.2018. Архиваци яьй 29.03.2009.
- ↑ 1 2 3 Берже А. П. «Чечня и чеченцы», Тифлис, 1859, стр.8
- ↑ 1965 год . Каталог почтовых марок СССР. 1965 год. Хоам хьаийца таьрахь: 12.02.2019.
- ↑ 1972 год . Каталог почтовых марок СССР. Хоам хьаийца таьрахь: 12.02.2019.
- ↑ Не Сибирская Тюменка или заплутала речка и пропала …
Литератута
- Н. М. Барахоева, Н. Д. Кодзоев, Б. А. Хайров. Ингушско-русский словарь терминов. — 2-е. — Нальчик : Тетраграф, 2016. — С. 1—288. — 288 с.
- Н. Д. Кодзоев. Русско-ингушский словарь / Под ред. Р. Р. Хайрова. — Ростов-на-Дону : Лаки Пак, 2021. — С. 1—656. — 656 с. — ISBN 978-5-906785-55-8.
- Ономастикон Ингушетии / Сост. Н. Д. Кодзоев и З. Х. Киева, под ред. Х. А. Накостхоева и Р. Р. Хайрова. — М. : Центробланк, 2021. — С. 1—121. — 121 с. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Мальсагов З. К. Грамматика ингушского языка / Под ред. Ф. Оздоевой. — 2-е. — Грозный : Чечено-Ингушское Книжное Издательство, 1963. — Т. 5. — С. 1—164. — 164 с.
- Оздоев И. А. Русско-ингушский словарь: 40 000 слов / Под ред. Ф. Г. Оздоева и А. С. Куркиева. — М. : Русский язык, 1980. — С. 1—832. — 832 с.
- Генко А. Н. Из культурного прошлого ингушей // Записки коллегии востоковедов при Азиатском музее : [рус.] / Под ред. В. В. Бартольда. — Ленинград : Издательство Академии наук СССР, 1930. — Т. 5. — С. 681—761. — 836 с.
- Užax n. M. G. Ghalgh-Ghazæqi Lughæt. — Buru : Krajnacizdat, 1927. — С. 1—185. — 185 с.
- Сунжа // Доккха советий энциклопеди : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.