Байсара БӀунхочун Алсбик
| Байсара БӀунахочун Алсбик | |
|---|---|
| эрс: Базоркин Асланбек Бунухоевич | |
 | |
| БӀарчча цӀи | Асланбек Бунухоевич Базоркин |
| Ваь таьрахь | 3 маьтсела 1852 |
| Ваь моттиг | Мочкъий-Юрт |
| Венна таьрахь | 1890 |
| БӀорахол (подданство) | |
| Леладу гӀулакх |
йоазонхо, этнограф |
| Кхолламаш даь шераш | 1870-1880 шераш |
| Кхолламий мотт | эрсий мотт |
.svg){kind=small}
Байсара БӀунхо́чун А́лсбик (эрс: Базоркин Асланбек Бунухоевич, 3 маьтсела 1852 — 1890) — гӀалгӀай хьалхара литератор, йоазонхо, хьехархо, этнограф. Цун цӀихезийтай цо гӀалгӀай шира Ӏа́даташ дувцаш, язбаьча «Горское паломничество» яхача балхо. Из хиннав Оахаранаькъан Элмарзий ЧхьагӀас хьийха.
Биографи
Вар, фусам
Алсбик ваьв 1852-ча шера маьтсела бетта 3-ча дийнахьа[1] паччахьа эскаре инарал хиннача Байсара БӀунахочун дезале. Цун воша Байсара БӀунхочун ИбрахӀим ва — гӀалгӀай хьалхарча инженерех цаӀ, вож воша, Муртаз эскаре эпсар хиннав. Байсаранаькъан Мочкъий-Юртара ба, юрта цӀи а Алсбика даь-веший цӀерагӀа я.
Дешар
1871-ча шера маьтсела бетта 15-ча дийнахьа цо йистеяьккхай Ставрополера маӀача наьха классически гимнази. Цу шера тов бетта из деша эттав Санкт-Петербургерча университета физика-математикан факультете. Цхьабакъда, 1872-ча шера ардара бетта цои цун доттагӀчо Ӏоахаранькъан Те́маркъий Ӏасудалласи цигара дешар дитад. Дитара бахьан ховш дац. Доладаь дешара чакхдоаккхаш, деша айттаб Безбородко аьлан лицее[2]. Кхелхав 1890-ча шера[3].
Валар
Алсбик веннав 1890-ча шера[3].
Литературацара болх
1873-ча шера Байсаранаькъан Алсбика шийцарча зератхошца Маьтлоам баьккхаб, цига из тӀанийсвеннав малх цӀа́рабоалача дийнахьа текъа баьхкача гӀалгӀашта. ЦӀавеначул тӀехьагӀа цо язбаьб «Горское паломничество» (Лоама зератдар) яха болх, из юкъебахаб Кавказерча лоамароех долча хоамашта, иштта 1875-ча шера хержача балхашта юкъе. А. Н. Радищева «Путешествие из Петербурга в Москву» яхача кхолламах таралест Байсаранаькъан Алсбика кхоллам композицега хьежача[3].
Дувцархошка зем боаккхаш ладувгӀаш хилар бахьан долаш, цунна аьттув баьннаб XIX бӀаьшерерча лоамарча гӀалгӀай вахара куц дизза хьахокха. Кхо дувцар тайп-тайпарча кхаь дувцархочо хьадийца да. Йоазонхо царна юкъелийлхавац, дувцар ма дарра дӀаяздаьд. Цо яздер массадолчунна мах беш да, цудухьа дешача нахага уйла йойт цун кхолламо. Алсбик лоацца къамо лайнача халонех дола бакъдар хьокха хьежав, мел дукха духьаленаш хиннаяле йоазув чакхдаккхаргахьа[3].
Цун кхыболча кхоллама юкъе я 1883-ча шера «Терские ведомости» яхача Буро тӀарча газета тӀа Ӏотаяькхха йола ши очерк «Гаьннарча даха́чунгара» («Из далёкого прошлого»), «Нохчий мехка баьча наькъах дола дагалоацамаш» («Воспоминания из путешествия по Чечне») яха. Цо масал эцаш хиннад Оахаранаькъан ЧхьагӀий кхолламагара. Оахаранаькъан ЧхьагӀий уйлаш гарга хиннай цунна. Ӏилманхоша Дахкилганаькъан Ӏадрахьмана ИбрахӀима, Малсаганаькъан Увайса Абос белгалдаьккхад цун белгга дола йоазонхочун дакъа зембаккхар, моллагӀа белгало йизза яшхар, соакхо хилар долга. Цо исбахьален дувцара дукха элементаш юкъедоаладаьд [гӀалгӀай литература]]нна.
Хержараш
- Базоркин А. Горское паломничество // Сборник сведений о кавказских горцах. — Тифлис: Тип. Гл. упр. Наместника Кавказ., 1875. — С. 1—12 (отд. 2).
Цох дола дош
Х. В. Туркаев[4]:
…Байсаранаькъан Алсбика ший этнографически а, тархьара а, лингвистически а, исбахьален а тохкамашка хьахьекхай гӀалгӀай къаман вахара тайп-тайпара оагӀонаш, уж оамалгахьа а, уйлангахьа а бӀаьхий хилар, иштта цар вахарцара дукха дашханза дола хаттараш тахкад.
Белгалдаккхар
- ↑ Лит. Ингушетия, 2015, оа. 95.
- ↑ Лит. Ингушетия, 2015, оа. 96.
- ↑ 1 2 3 4 Долгиева и др., 2013, оа. 323.
- ↑ Туркаев, 1983, оа. 12.
Литература
- Анчабадзе Г. З. Вайнахи / Ред. Н. В. Гелашвили. — Тбилиси: «Кавказский дом», 2001. — 84 с.
- Дахкильгов И. А. Ингушская литература (период развития до 40-х годов) / Ред. А. А. Зязиков. — Гр.: ЧИКИ, 1975. — 184 с. — 1000 экз.
- Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии / Отв. ред. Н. Д. Кодзоев. — 4-е изд. — Ростов н/Д: Южный издательский дом, 2013. — 600 с. — ISBN 978-5-98864-056-1.
- Малсаганаькъан А. У. Малав из, Базоркин Асланбек? (гӀал.) // Лоаман ӏуйре : альманах / Ред. М. С. Вышегуров. — Гр.: ЧИКИ, 1986. — № 2. — С. 77—93. — ISSN 0208-1822.
- Проблемы традиций и новаторства в творчестве Асланбека Бунухоевича Базоркина // Литературная Ингушетия : журнал / Гл. ред. Л. Тамасханова. — Назрань, 2015. — № 2 (78). — С. 95—108.
- Туркаев Х. В. В семье братских литератур. — Гр.: ЧИКИ, 1983. — 223 с.
- Угурчиева Р. Х. Ингушская просветительская проза: от документального к художественному // Oriental Studies. — Элиста: КИГИ РАН, 2017. — Т. 31, № 3. — С. 169—181. — ISSN 2075-7794. — DOI:10.22162/2075-7794.