Мочкъий-Юрт
| Юрт | |
| Мочкъий-Юрт | |
|---|---|
| эрс: Чермен | |
 | |
| 43°09′00″ с. ш. 44°42′44″ в. д.GЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ХӀирийче |
| Муниципальни шахьар | ГӀалме |
| Муниципальни кхоллам | Мочкъий-Юрта |
| Тархьари географии | |
| Йиллай | XVII бӀаьшу |
| ХьалхагӀа хинна цӀераш |
1944 кхачч. — Базоркино |
| Лакхал | 533 м |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | ↗8508[1] саг (2010) |
| Къамаш | гӀалгӀай, хӀирий, эрсий |
| Ди лелабераш | сунний бусалба, православхой |
| Катойконим | мочкъий-юртхо, мочкъий-юртхой |
| Паччахьалкхен мотт | хӀирий, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Телефоний код | +7 8672 |
| Пошта индекс | 363102 |
| Код ОКАТО | 90240885001 |
| Код ОКТМО | 90640485101 |
| Номер в ГКГН | 0053044 |
|
|
|
 РУВИКИ.Медиа чура файлаш | |
.svg)
Мочкъий-Юрт (я) (эрс: Базоркино, Чермен, хӀир. Черменыхъæу, Керменигъæу[2]) — ГӀалме шахьара юрт. Карарча хана административни ХӀирийченна юкъе лоархӀаш я, амма 1944 шерал хьалхагӀа ГӀалгӀайчен юрт хиннай. Мочкъий-Юрт Байсара Мочкъас йиллалга лоархӀ.
Географи
Мочкъий-Юрт улл ГӀалме аьттача берда тӀа. ГӀалме дехьа ХӀирий отараш латт. Мочкъий-Юрта гӀинбухехьа Бекъий-Юрт йоалл.
Тархьар
ХӀанз Мочкъий-Юрт уллача метте тайп-тайпарча тайпаех нах баьхаб шоай къаьсттача отарашка. 1844-ча шера уж Байсара Мочкъас вӀашагӀтехалга лоархӀ[3]. Цу шера ГӀалмеца я́дача гӀалгӀай юрташта доал дергдолаш оттаваь хиннав из, цул хьалхагӀа гӀалгӀашта тӀавилла́ча пирстопа гӀонча волаш болх а баь. ГӀалгӀай меттала Мочкъий ший цӀерагӀа Мочкъий-Юрт аьнна дӀаяхай юрта цӀи, амма эрсий меттала — Даь, Байсара, цӀерагӀа Базоркино аьнна яхай.
Юрта Граф Уваровчун ков-карт хиннад доалаш, гӀалгӀашта тархьара лоадам болаш хиннад из: гӀалгӀай къаман съездаш а, цхьан юкъа революцен туп а хиннай цу чуб[4].
1944-ча шерага кхаччалца Мочкъий-Юрт Нохч-ГӀалгӀай АССРа лоаттаме хиннай юрт ГӀалгӀайчен политикага а экономикага а йиллача, лоадам болаш а йолаш. ГӀалгӀай Мехка 1917-ча шера Советий Ӏаьдал дӀакхайкадаь моттиг я ер юрт[5].
Юртахой чӀоагӀа дешара́ тӀера хиннаб[5]. ГӀалгӀай Мехка хьалхара ишколаш хьахиннай укхаза[6]. Юртара хьабаьннаб инаралаш а, Ӏилманхой а, йоазонхой а, оазархой а, спортсменаш а. Царех ба, масала, Байсаранаькъан Идрис, Чахкенаькъан Капитон, Байсара БӀунхо.
Мочкъий-Юрта гаьна доацаш 1931 шера консервий завод йиллай.
ШоллагӀча дунен тӀема хана Мочкъий-Юртара ши имам партизаний ординга́ баьччал леладеш хиннав[7].
1944-ча шера гӀалгӀай СибарегӀа Ӏо а бахийта Нохч-ГӀалгӀай АССР йохаяьчул тӀехьагӀа юрт ХӀирий АССРа доалахьа дӀаеннай, цар Чермен аьнна цӀи а туллаш. Цу хана юрта Ӏочубаьхкаб хӀирий (иронаш) — Гуржий ССРа Казбега шахьаре Башлоаман кӀалха Тийрк долалуш йолча Трусон чӀожера.
1957-ча шера гӀалгӀай юрта юха цӀааха болабеннаб. Кхыча ГӀалме шахьара юрташка мо дукхагӀа мел болча хӀираша шоаш чубаха́ наьха цӀенош юха дӀалуш хиннадац, цудухьа гӀалгӀаша керда боахамаш хьалдеш хиннад юрта[8].
1992-ча шера хӀираша даьча хатарах бохам хиннаб юрта а. Цул тӀехьагӀа юрт кхаь даькъе йийкъай: гӀинбухерчеи къулбехьерчеи даькъе гӀалгӀай а ба́хаш, юрта юкъе хӀирий а бахаш[9].
БӀарччача Эрсече къаманга хьежжа берашта къаьст-къаьстта хьехаш ер мара кхы юрт яц[10]
Бахархой
| 1926[11] | 1939[12] | 1959[13] | 1970[14] | 1979[15] | 1989[16] | 2002[17] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 6297 | ↗7443 | ↘5121 | ↗6526 | ↗6901 | ↗7542 | ↗8401 |
| 2010[1] | ||||||
| ↗8508 |
- Къамай лоаттам
2010-ча шера хиннача ерригроссе хьисап деш нах дӀаязбарах[18].
| Къам | Дукхал, саг |
Да́къа , % |
|---|---|---|
| гӀалгӀай | 5368 | 63,1 % |
| хӀирий | 2498 | 29,4 % |
| эрсий | 427 | 5,0 % |
| кхыбараш | 215 | 2,5 % |
| всего | 8508 | 100 % |
- Тайпаш
Ло:Commemt юрта ба Пхьагоранаькъан, Гайсанаькъан, Долакханаькъан, ТӀоаршхой, Оздой, Бохтаранаькъан, ГӀазданаькъан, Гойганаькъан, Маценаькъан, Налганаькъан, Пхьарчанаькъан, ТӀонганаькъан, Темарзанаькъан, Ужахьанаькъан, Хьулхой, Харсенаькъан.
ХӀирий шийтта тайпан нах а ба́х юрта гӀалгӀай мехках баьхача юкъа́ (1944-1957-ча шерашка Ӏохайша бола: Асламурзаевы, Варзиевы, Каллаговы, Караевы, Кокаевы, Абаевы, Боцоевы, Кониевы, Уртаевы, Цалоевы, Цаболовы, Цириховы, Точиевы. Кхыдола тайпаш дукха дац[19].
Ди
Юрта 2008-ча шера хьалдаь гӀалгӀай маьждиг да, Калинина урам, 22 цӀа яхаш цӀай а долаш.
Инфраструктура
Юрта тӀеман училищеи, поликлиникаи, сихача лорий гӀон станции, аптекаши, царгаш тоаю клиникеи, кхо ишколеи (шиъ хӀирийи цаӀ гӀалгӀайи), товшхала цӀеноши, библиотекеи, психоневрологически диспансери.
Товшхалгахь
Мочкъий-Юрта йоалла психоневрологически диспансер юхерча гӀалгӀай юрташка йовзаш я «шестой отделени» яхаш цӀи а йолаш. Цхьа тамашийна хӀамаш леладеча сагах «Мочкъий-Юрта шестой отделене дӀачуволла веза» оал.
Хьажа иштта
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года по РСО-Алания. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений и населённых пунктов
- ↑ Джусойты К. Г., Дзодзыккаты З. Б., Цопанты Р. Г. Нырыккон ирон æвзаг. Дзæуджыхъæу, 2004 (хӀир.)
- ↑ Гешаев, 2006, оа. 42.
- ↑ Непростая история усадьбы графа Уварова // Ингушетия, 17.04.2020.
- ↑ 1 2 Яндиева М. Возвращение к истокам. М. 2004. С. 94.
- ↑ Кодзоев Н. Д. История ингушского народа. Магас, 2002.
- ↑ Ахмадуллин В. А.Государственно-мусульманские отношения в СССР в 1944—1965 гг. istina.msu.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 16.09.2021.: дисс. … доктора ист. наук. — М., 2020. — С. 97.
- ↑ Сожженные дома в селе Чермен | Библиотека изображений «РИА Новости». visualrian.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 21.06.2021.
- ↑ Время новостей: N°182, 03 октября 2005. www.vremya.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 21.06.2021.
- ↑ газета Северный Кавказ, № 2567
- ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность сельского населения СССР по районам, крупным селам и сельским населённым пунктам - районным центрам. Хоам хьаийца таьрахь: 2.01.2014. Архиваци яьй 17.12.2014.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Хоам хьаийца таьрахь: 25.09.2013. Архиваци яьй 28.04.2013.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. Хоам хьаийца таьрахь: 29.12.2013. Архиваци яьй 29.12.2013.
- ↑ Население Северной Осетии. Хоам хьаийца таьрахь: 25.09.2013. Архиваци яьй 25.09.2013.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архиваци яьй 3.02.2012.
- ↑ Том4. Таблица 4. Национальный состав РСОА по муниципальным образованиям по переписи 2010 года. Архиваци яьй 19.08.2013.
- ↑ Агкацева Б. Г. Мое село — славный Чермен. Владикавказ.2011.
Укхазара хьабаьнна нах
- Байсара Мочкъа — юрт йилла́р, паччахьа́ Ӏунал деш хинна гӀалгӀай инарал
- Байсара БӀунхо — эрсий паччахьа́ гӀулакх деш хинна гӀалгӀай инарал
- Байсаранаькъан Муртаза Идрис — гӀалгӀай йоазонхо.
- ТӀонганаькъан Жамбота Ӏабдул-Хьамид — Нохч-ГӀалгӀай АССР меттаоттаеча оргкомитета доакъашхо, Ӏарамхий курорт йиллар.
- Хамхой Элмарзий Ахьмад — гӀалгӀай иллиалархо, оазархо.
- Чахкенаькъан Османа Капитон — гӀалгӀай оазархо.
Белгалдаккхар
Литература
- Муса Гешаев. Знаменитые ингуши. — Турин: STIG, 2006. — Т. 2. — 620 с. — 2000 экз.
ТӀатовжамаш
- Р. Цуров. Байсара Мочкъийи, Байсара БӀунхойи цӀераш техкай Магасера скверахи, улицахи (гӀал.) // Сердало : газет. — 2015. — 10 оагӀой (№ 189 (11524)). — С. 3.
| ГӀалме шахьара нах ба́ха моттигаш | |
|---|---|
| |
