Оахаранаькъан Элмарзий ЧхьагӀа

Оахаранаькъан Элмарзий ЧхьагӀа
Оахаранаькъан Элмарзий ЧхьагӀа
Ваь таьрахь	10 маьтсела 1850
Ваь моттиг	Фуртовг, Тийрка область, Россе импери
Венна таьрахь	29 бекарга 1914 (63 шу)
Венна моттиг	Буро, Россе импери
Паччахьалкхе	Россе импери
Ӏилман никъ	этнографи
Дешар	Ставропольская классическая мужская гимназия[d] (1868); Нежинский юридический лицей[d] (1874);
ЦӀихеза ва; укх бахьан	хьалхара гӀалгӀай Ӏилманхо, этнограф, краевед

Оа́харана́ькъан Элмарзий Чхьа́гӀа (юрист.

Вахара сурт оттадар

Оахаранаькъан ЧхьагӀа ваьв 1850 шера май бетта иттлагӀча дийнахьа ЖӀайрахой шахьара хьалххо хиннав, нана Хаматхананаькъан хиннай. Элмарзий дезале воӀал совгӀа йиъ йоӀ а хиннай^[1].

1850—1860 шерашка Кавказа тӀеман тӀеххьара этап дӀайоаллача хана духьаллаттараш соцабеш операци хиннай йодаш. Цу хана моллагӀча цхьан моттигерча наха шоай мутӀахьа дерзадеш Эрсий Ӏаьдалга кхоачаш хиннад есаралла вига́ хинна ЧхьагӀа. КӀаьнк кхыча гӀалгӀай берашца эпсар хиннача цун даь-воша Темаркъас гӀо дар бахьан долаш Элмарза виӀий хьал кхыча берийчул дикагӀа хиннад, лерхӀам а кортамукъал а хиннай ЧхьагӀий кхычарел дукхагӀа^{Байсаранаькъан А., Далганаькъан Эдал-Гири, Бекбузаранаькъан И., Дахкилганаькъан П., Малсаганаькъан К., кхыбараш а. Ше гимназе деша ваьгӀача 6 шера лерттӀа, тӀатеӀӀа къахьийга хьаийцад цо цу чу шийна мел хьийхар.}

1860-70 шерашка Россе Импере къоабалдеш хиннад этнографи а тахкар, ерригача Эрсечен Ӏилманхой юкъарлен филиалаш хьаелаш хиннай. Цу шерашка арадийнад кхыча белхашта лард хинна латташ дола Ӏилманхой тохкамаш. ЧхьагӀа эрсашта юкъе ва́харца дика гӀорваьнна хиннав ший хана баьхача наха юкъе^[3].

Гимнази чакхъяьккха дукха ха ялале могашвоацаш хиннав ЧхьагӀа. Цига цхьан лоро — «Ше хьаваьннача мехка юха цӀа а ваха, цигача ха яьккхача меттавоагӀаргволаш санна хет сона ер» — аьннад цун гонахьарчарга. Хьаяхачох, могаш вац аьнна бахьан а оттадаь гӀалгӀай Ӏадаташ, гӀулакхаш дӀаяздар духьа цӀавена хиннав из. 1868-ча шера Элмарзий ЧхьагӀа цӀавенав ГӀалгӀай Мехка. ЦӀавена дукха ха ялале, мича дахар ца ховш дайна дӀадаьннад цун лазар. Кхы ха ца йоаеш, ерригача Лоаме чакх а яьккха, дукха ший къамах, мехках дола хӀамаш дӀаяьздеш къахьийгад цо диззача шин шера. Цул тӀехьагӀа, 1870-ча шера ше хиннача Ставрополе юхавахав из. Цу хана ше баьча балхаца дукха гӀалгӀай багахбувцама даькъе йоазош даьд ЧхьагӀас, уж цхьаццанахьа каст-кастта кепа а дийттад цо.

1870-1874-ча шерашка Нежинерча лицее деша ваьгӀав. Цигара дийша ваьлча, Кавказа къамай бокъо тоае, нийсъе гӀерташ лелабаь болх бахьан долаш Далганаькъан Эдал-Гири санна («ший лоӀаме волаш») Кавказдехьа дӀавахийта́ хиннав из. ГӀозлой мехка тайп-тайпарча административни маьженашка болх лелабаьб^[3]. Ӏаьдала болх бахьан а тайп-тайпарча цӀеношка ва́ха дӀааха везаш хилар бахьан а Ӏилмани литературайи болх бе аьттув баьннабац цун^[2].

1874 шера машара кхелахочун новкъост а, кхела следователь а волаш. 1882 шера Елисаветпольски губерне уездашка паччахьалкхен мулка́ тӀахьежа агенталла дӀаийцав, 1889 шера ралса директор хиннав. Елисаветпола губерне паччахьалкхен лаьтташтеи мулка́и зӀамагӀа вола тӀахьожар хиннав^[2].

Ший 62 шу даьннача хана, 1912-ча шера сентябрь бетта 28-ча дийнахьа, могашал дика цахилар бахьан долаш, ше балхар мукъавалийтар дехаш каьхат а яздаь, балхара хьаваьннав из. Цул тӀехьагӀа Буро тӀа юхавена, цига вахаш цхьа шу ах шу ха а яьккха, 1914-ча шера апрель бетта 29-ча дийнахьа ЧхьагӀа веннав, диабет яхача лазарах.

ЧхьагӀас яздаь васкет хиннад, велча, ший даьй баьхача ший юрта дӀаволла ше, аьнна. Цо ма аллара, цун дехар кхоачашдеш, Фуртовге хьацӀа а вена, цу юртарча кашамашка дӀавеллав из ший даьй боахкача, тайпах болча наха^[2].

Цун йоӀ Нинас хьаяхачох, ЧхьагӀа чӀоагӀа айхьеи Ӏимерзеи йистхила оамал йолаш вар, дош аргдолаш, веларгволаш. Оахаранаькъана цӀагӀа дукха дешаргаши, газеташи, тептараши гулдаь хиннад. ЧхьагӀа́ дукхагӀа везаш хинна Некрасов Н. А.^[4].

Ди

Тайп-тайпарча Ӏилманхоша дувца хаттар да Оахаранаькъан ЧхьагӀий тарматхой динах хинна хила мегаш ва яхаш дувц из наха. провославхоех ваь хиннав из. 1968—1970 шерашка ГӀалгӀай мохк тохкаш из лелача хана ший даьша леладаь хинна тарматал тӀаэцарах уйлаш еш хиннав из, хӀана аьлча «матушкас» шийх жӀарг Ӏооллар мара кхы православхой динах хӀама хиннадац цун, цо ше хьаяьха́чох. Ц хьабакъда цу хана цун вайза хиннав ишта цун ханара хинна Гаьгий Угаза Терсмайл-Хьажа. Терсмейл-Хьажа бусалба дешар деша волавеннача хана денз ЧхьагӀийца новкъостий болаш чакхбаьннаб уж, цул тӀехьагӀа дукхача шерашка шоайла ухаш, гӀулакх леладаьд цар.

ЧхьагӀа веннав аьнна хезача, массехк ди даьннадоллаше, дакъан-параз ламаз.

Дезал

Ӏоахаранаькъан ЧхьагӀас саг йоалаяь хиннай — Байсара Мочкъий йоӀ Аза. Цар шинне 5 дезалхо хиннав — 3 воӀи 2 йоӀи^[4]:

фекемахо, Таджикистана хьалхара фекемахо. ШоллагӀча Дунен тӀема хана Ленинграде веннав.
Руслан — милице болх баьб, 1926 шера вийнав.
Тамара — кхалнаха юкъера хьалхарча гӀалгӀай дийшача лоамароех хиннай. Хьехархочун болх лелабаьб.
Нина

Балхаш

1871—1873 шерашка цун балхаш кепатехад Терские ведомости» яхача газета тӀеи. Цун балхашка лоаман оаламаш, мифаш, Ӏадаташ, шира текъамаш, юкъара бокъонаш, ритуалаш, цӀайнаш, гӀалгӀай къаман этногенетикай дувцараш. Цул совгӀа Ӏоахаранаькъан ЧхьагӀас гӀалгӀай Наьртий эпоса элементашта хьалхара сурт оттадаьд, масала, цо техкад ткъестлагӀча бӀаьшера а тӀехьа гӀалгӀаша дикача оагӀорахьа саг белгалвоаккхаш хилча «Нарт санна ва из!» оалаш хинналга^[3].

ТӀехьагӀа, цун балхаш юха арахийца хиннад «Ингуши» (ГӀалгӀай) (1996) яхачеи, «Чах Ахриев. Избранное» (Оахаранаькъан ЧхьагӀа. Хержараш) яхачеи дешаргаш тӀа. ЧхьагӀа кхолламех, из дийна волча хана, пайда ийбаьб дукхача Кавказ тохкаш болча Ӏилманхоша, археологаша, этнографаша, россе юристаша: Леонтович И. Ф., Далгат К. Башир, Ковалевский М. М. кхычара а. Цунна тӀатовжаш хӀанз а тӀехьа диссертацеш язъю^[3]. ДӀахо гӀалгӀай социале-эконимикай вахарцара болх дӀабехьаб Далганаькъан Эдал-Гире, Тутайнаькъан Албаста, иштта кхыча Ӏилманхоша а^[3].

Белгалдаккхар

↑ ^1,0 ^1,1 Ахриев Х. Р. Мой дед — Чах Эльмурзиевич Ахриев (неопр.). Хоам хьаийца таьрахь: 2013 шера наджгоанцхой бетта 15-гӀа ди. Архиваци яьй оригинала тӀара 15.04.2013.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Семёнов Л. П. Чах Ахриев – Первый ингушский краевед (неопр.). Хоам хьаийца таьрахь: 2013 шера наджгоанцхой бетта 15-гӀа ди. Архиваци яьй оригинала тӀара 15.04.2013.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Зейнеп Дзарахова. Чах Ахриев и этнография ингушей (к 160-летию со дня рождения) (неопр.) (недоступная ссылка — история). Сердало (2010 шера оагӀой бетта 8-гӀа ди). Хоам хьаийца таьрахь: 2013 шера наджгоанцхой бетта 15-гӀа ди. Архиваци яьй 29.01.2013.
↑ ^4,0 ^4,1 Ахриева Н. Ч. Воспоминания об отце (неопр.). Хоам хьаийца таьрахь: 2013 шера наджгоанцхой бетта 15-гӀа ди. Архиваци яьй оригинала тӀара 15.04.2013.

ТӀатовжамаш

Матенаькъан Илез. «МалагӀча динах вар из…?» // Сердало : газет. — 2021. — 2 тушола.

[Ахриев-1] 1,0 ^1,1 Ахриев Х. Р. Мой дед — Чах Эльмурзиевич Ахриев (неопр.). Хоам хьаийца таьрахь: 2013 шера наджгоанцхой бетта 15-гӀа ди. Архиваци яьй оригинала тӀара 15.04.2013.

[Семёнов-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Семёнов Л. П. Чах Ахриев – Первый ингушский краевед (неопр.). Хоам хьаийца таьрахь: 2013 шера наджгоанцхой бетта 15-гӀа ди. Архиваци яьй оригинала тӀара 15.04.2013.

[Дзарахова-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Зейнеп Дзарахова. Чах Ахриев и этнография ингушей (к 160-летию со дня рождения) (неопр.) (недоступная ссылка — история). Сердало (2010 шера оагӀой бетта 8-гӀа ди). Хоам хьаийца таьрахь: 2013 шера наджгоанцхой бетта 15-гӀа ди. Архиваци яьй 29.01.2013.

[Ахриева-4] 4,0 ^4,1 Ахриева Н. Ч. Воспоминания об отце (неопр.). Хоам хьаийца таьрахь: 2013 шера наджгоанцхой бетта 15-гӀа ди. Архиваци яьй оригинала тӀара 15.04.2013.

[1]

[3]

[2]

[4]