Курхьарс
Курхарс, е чӀугал (я) — бӀаьшерий заман къаьстта гӀалгӀай кхалнаьха керта гӀирс ба[1][2]. Лакхеи, хьалхашкахьа дӀахьовзабаь бухь болаши, бӀегӀингах е кхаьтача машах хьабеш хиннабола керта гӀирс ба из. Курхарс, е вешта аьлча, чӀугал, эргача барзкъах лоархӀаш гӀирс хиннаб. ЦӀей дездеча хана е наха юкъе арабовлача хана тӀатехкаш хиннай из[3].
Эггара хьалха курхарс хьоахаяьй XVII бӀашера 30-ча шерашка эрсий къаьша, шоаш гӀалгӀай лаьтташка гӀолла гуржашкахьа бихьа́ никъ бувцаш, язбаьча лустамий листамашка (эрс: статейный список)[4]. Ӏилманхоша курхарс бувзам болаш я аьнна оттадаьд дунен тӀа цӀихеза йолча «фригий колпакаца»[5].
Иштта шоай балхашкахьа курхарс хьоахаяьй: Ю. Клапрота[6], А. Н. Генкос[4], Л. П. Семёновс[7], Е. И. Крупновс[8], кхычар а.
Оахкамашка корадаьр
| |||
ГӀалгӀай юкъерча бӀаьшерашкара кхалнаьха дувхар
|
ГӀалгӀай Ӏилман-тохкама институто XX-ча бӀаьшера 20-гӀа шераш чакхдоаллача хана денз 1941-ча шерага кхаччалца гӀалгӀай лоаме тохкаш, яьча экспедицех кораяьй дуккха курхарсаш. Цу юкъе дакъа лоацаш хиннав профессор Семёнов Л. П. Ше яздаьча лустамаш цо яздаьд:
«Каст-каста цхьа ба́шха керта тӀа тӀабувхабу гӀирс нийслу — сетта́ча муӀа́ таралесташ бола, лакхехьа готталуш а йолаш, хьалхашкахьа чусотталуш болаш; биткъача бӀегӀингах баь ба из, цӀе кӀа́да те́ха́ ба, догамцеи гергача дӀада́гӀача дото фаьраскацеи хозбаь ба из; цу гӀирса шира цӀи „курхарс“ я»
Долчча тайпара йоазув (эрс.)«Нередко встречается особого рода головной убор — подобие изогнутого рога, суживающегося кверху и загибающегося спереди; он сделан из тонкого войлока, обтянут красной тканью, украшен перекрещивающейся перевязью и круглой выпуклой серебряной бляхой; старинное название такого убора — «курхарс».— Семёнов, 1959, оа. 378
«МуӀа хьисапе йола, цӀе кӀада тӀа а те́ха́, кхыча бесара (сийнача, дошо) Ӏочууллаш йола тӀехьашке а йолаш йола кхалнаьха кийнаш цхьа ший тайпареи меттиг йолаши да; из кий дӀада́гӀача гергача дото фаьраскацеи, догамашцеи, ленташцеи хозъяь я». «Кулг тоханза долча гударга хьисапе долча кӀинга чу (Гаракхерча маьлхара кашамашка) долча кхалсага Ӏимар тохкача хана зийнадар кий каша уллачун керта́ кӀала йилла́лга. Хьадоалдаьча дараша хьагойтачох, „курхарс“ гӀалгӀай кхалнаха кӀезигагӀа дале ́ XVII бӀаьшаре долалуча хана денз XIX бӀаьшаре йолалуш лелаяьй»
Долчча тайпара йоазув (эрс.)«Своеобразны и изящны женские головные роговидные уборы, обтянутые красной тканью, со свешивающейся сзади короткой тыльной частью какого-либо другого цвета (синего, золотистого и др.); убор этот украшен выпуклой круглой серебряной бляхой, кружевом и лентами». «При обследовании нетронутого женского погребения в колодообразном гробу (в надземном склепе сел. Горак) в 1929 г. нами было отмечено, что подобный убор был положен под голову погребенной. Судя по приведенным данным, «курхарс» носился ингушскими женщинами по крайней мере с начала XVII в. до начала XIX в.»— [9]
Иштта дӀайихьа́ча экспедицешка курхарсаш кораяь хиннай Маьцхале, Аьрзе маьлхарча кашамашка, цул совгӀа Морче, Кхаьхке, Хамхе кхаьлашка. ТIаргамара йолаяь Цхьорега кхаччалца яьча экспедицешка а дукха кораяьй курхарсаш[5].
Курхарсаш йизза коллекци археологаша лахай, гӀала санна, хьалдетта долча, шин гӀатах латтача Пхьаьлингерча Ӏимар чура. Ӏилманхой цецбоахаш я курхарса кеп: уж яр яь мехкарча а импортни а кӀадах — ХӀиранера, Мисарера, Шаьмера, Ченкий, Эрсий мехкашкара хьачукхухьача даьрех, алтазах, бархатах, хьаьсаца дега́ча даьрех. курхарсаш кийчъяь хиннай маьттигашцеи, гизгашцеи, тайп-тайпарча цӀекашцеи, дотоцеи. Уж хьайира наькъаш гӀалгӀашта мара ца довзаш, къаьстта хала хиннад[10].
Белгалдаккхар
- ↑ Семёнов, 1959, оа. 218—219.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 171.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2012, оа. 151.
- ↑ 1 2 Генко, 1930, оа. 731.
- ↑ 1 2 Семёнов, 1959, оа. 197—219.
- ↑ Klaproth, «Voyage au mont Caucase et en Georgie». Paris. MD CCCXXIII. T. II, 247
- ↑ Семёнов, 1959, оа. 378.
- ↑ Крупнов, 1971, оа. 93—94.
- ↑ Семёнов Л. П. Археологические и этнографические разыскания в Ингушетии в 1930—1932 гг. // Известия Ингушского научно-исследовательского института краеведения, 1935 г., т. IV, вып. 2, С. 157-158.
- ↑ Чахкиев, 1998, оа. 64.
Литература
- Генко А. Н. Из культурного прошлого ингушей // Записки Коллегии востоковедов при Азиатском музее АН СССР.. — Л., 1930. — Т. V. — С. 681—761.
- Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии : моногр / Отв. ред. Н. Д. Кодзоев. — 4-е изд. — Ростов-на-Дону : Южный издательский дом, 2013. — 600 с. — ISBN 978-5-98864-056-1.
- Крупнов Е. И. Средневековая Ингушетия. — М., 1971.
- Семенов Л. П. Фригийские мотивы в древней ингушской культуре // Известия Чечено-Ингушского научно-исследовательского института истории, языка и литературы.. — Грозный, 1959. — Т. 1. — С. 197—219.
- Чахкиев Д. Ю. Башнеобразный склеп в селении Пялинг // Новое в археологии и этнографии Ингушетии.. — Нальчик, 1998.
- Семёнов Л. П. Археологические и этнографические разыскания в Ингушии в 1928 и 1929 гг. // Известия Ингушского научно-исследовательского института краеведения. — Владикавказ: Известия ИНИИК., 1930. — Т. II—III.