Мецхал

Мецхал
	Село
Мецхал
	42°49′36″ с. ш. 44°44′18″ в. д.GЯO
Паччахьалкхе	Россе Федераци
Федерацен субъект	ГӀалгӀайче
Муниципальни шахьар	ЖӀайраха шахьар
Юрта хьисапе моттиг	Ляжг
Лакхал	1480 м
Сахьата оаса	UTC+3:00
Бахархой
Бахархой	0 саг (2010);
Къамаш	гӀалгӀай
Ди лелабераш	бусалба
Паччахьалкхен мотт	гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Пошта индекс	386430
Код ОКАТО	26205815004
Код ОКТМО	26620430116
	Мецхал Москва Мецхал 0 Мецхал

Мецхал
	тархьара пхьа / кхаьлл
Мецхал
	; Мецхалера йохаяьча хьале; йола гӀап-гӀалаш
Гео. регион	Даькъасте
Мохк	ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар
Бахархой	Мецхалой, хӀанз саг вахац

Мецхал (эрс: Мецхал^[⇨]) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. ГӀалгӀай тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош йохаяьча хьале я укхаза: гӀалаш, вӀовнаш, маьлхара кашамаш^[⇨]. Мецхал улла лаьтта заповедни зона лоархӀаш а Ӏаьдало лорадеш а да. Укхазара хьабайнаб Мецхалой^[⇨].

Административни лоархӀаш хилча Мецхал ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Лаьжг» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я^[⇨].

ЦӀи

ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Мецхал» оал^[2]. Эрсий меттала а иштта «Мецхал» язду^[3]^[2]^[4]^[5].

Статус

Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Мецхал статусах «село» я, «сельское поселение Ляжги» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Мецхал ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Лаьжг» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ^[3].

Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.

Географи

ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Мецхал. Эса чӀоже гӀолла хьалводаш хилча ГӀалгӀай лоамен малхбузехьарча оагӀорахьа хул из. ЖӀайрахагара гӀинбухен-малхбоалехьа 6 километр гаьна улл из. Мецхала́ гоннахьа яда пхьанаш я: Хьастмоаке, Фалхан, Гаракх.

Сахьата оаса[тоаде | тоаде чура]

Мецхал, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я^[6].

Тархьар

Мецхал йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: А. П. Круглов, Н. Ф. Уствольская, Д. Ю. Чахкиев^[7], Т. Агиров^[5].

Мецхал, 1903 шу

1944 шера йохаелехь Мецхал гӀалгӀай архитектурах лоархӀаш массехк гӀишло я, хӀанз йохаяьча хьале я: 2 вӀов а, 13 гӀала а. Цхьацца вӀов а, массехк гӀала а юкъелоацаш, царех ши гӀап-гӀалаш хьа а еш, царна гоннахьа гӀапаш лаьттай^[4]. Иштта, Мецхале 4 маьлхара каша а хиннад, 1 къубба а, 1 ерда а, хӀанз дохадаь латт. Мецхалера Мецхалой тайпа хьадаьннад. Царех ба Тоачанаькъан, Котанаькъан.

XX бӀаьшера 20-гӀа шераш долалуш гӀалгӀай хьалхара хинна вола суртанча Доврбиканаькъан ГӀаза-Махьмад ГӀалгӀай Мехка тайп-тайпарча юрташкара истингаш а, царна тӀара гӀарчош а, тохкаши, дӀаяздеши, цар сурташ дехкаши лийнав. Ишта хьахиннад цӀихеза дола, Ӏилмангахьа геттара лоадам бола кулгайоазув «Ghalghaj gharchož». Цу альбома тӀарча гӀарчоехи цаӀ да Мецхале цхьан истинга тӀара хьатӀадаьккха^[8].

Бахархой

Бахача наьха дукхал
1926^[9]	2010^[10]
34	↘0

Белгалдаккхар

Литература

Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Назрань : Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003. — Т. I. — 144 + илл. с. — 2000 экз.
Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
Ghalghaj gharchož (Ингушские орнаменты) (гӀал.). — рукопись, илл. альбом. — [Б. м.], 1924. — 67 с.

[_77bb97825a729133-1] ttp://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=VPN2002_2010L

[_6eeb2d132803fb24-2] ¹ ² Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 42.

[Закон_РИ_№_5-РЗ-3] ¹ ² Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»

[_d1dbc805e55fd2d0-4] ¹ ² Чахкиев, 2003, оа. 40.

[_e00105acc74b1e15-5] ¹ ² Агиров, 2021, оа. 45.

[6] Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (эрс.) (3.06.2011).

[_d1dbcd05e55fdb6f-7] Чахкиев, 2003, оа. 10.

[_fb1b1728b144800c-8] Ghalghaj gharchož, 1924.

[1926BB-9] Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.

[2010BK-10] Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]