ТӀаргам
| Шира гӀалгӀай пхье | |
| ТӀаргам | |
|---|---|
| Тӏаргам | |
 ТӀаргамера гӀа́лаши вӀо́внаши | |
| Йохаяьй | XIX бӀаьшу, 1944—1953 |
| ГӀап-ковна цӀи | ТӀаргам |
| Баьхачар къам | гӀалгӀай |
| Бахархой | ховш дац |
| ХӀанз йола моттиг | ГӀалгӀайче, Россе Федераци |
 РУВИКИ.Медиа чура файлаш | |
| Село | |
| ТӀаргам | |
|---|---|
| Тӏаргам | |
 | |
| 42°50′06″ с. ш. 44°56′33″ в. д.GЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар |
| Тархьари географии | |
| Лакхал | 1080 м |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | ↗6[1] саг (2019) |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Ди лелабераш | сунний бусалба |
| Катойконим | тӀаргамхой |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Пошта индекс | 386433 |
| Код ОКАТО | 26205805021 |
| Код ОКТМО | 26620450196 |
|
|
|
| РУВИКИ.Медиа чура файлаш | |
ТӀаргам (я) (эрс: Таргим) — гӀалгӀай ширача заман пхье я[2]. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. Тархьара архитектурах лоархӀа дуккха гӀишлош я укхаза: вай замал хьалха II эзаршера доккхийча кхертӀоех детта́ гӀала хьисапе цӀенош, юкъерча бӀаьшерий заман гӀалаш, вӀовнаш, маьлхара кашамаш, къуббаш, ердаш. ТӀаргам улла лаьтта заповедни зона лоархӀаш а Ӏаьдало лорадеш а да. Укхазара хьабайнаб цхьан хана ТӀаргамхой яхаш хиннача тайпах хьахиннараш: Беканаькъан, Малсаганаькъан, Пхьиленаькъан.
Административни лоархӀаш хилча ТӀаргам ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я.
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «ТӀаргам» оал. Цхьаболча тохкамхоша из цӀи ювз «Таргамос» яхаш цӀи йолаш хиннача Кавказерча массадолча къамай юкъарча даьца. Эрсий меттала а «Таргим» язду[3][4][5]. ТӀаргамах а, Аьгекхаьлах а, Хамхих а цхьана Кхаькхале оал[6].
Статус
Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, ТӀаргам статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, ТӀаргам ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[5].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл ТӀаргам, Эса чӀоже. Эса аьрда берда тӀа. ТӀаргама́ гоннахьа яда пхьанаш я: Гасар-ЦӀенге (Измейл-ЦӀенге), Барах, Коали, ГеритӀе.
Сахьата оаса
ТӀаргам, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[7].
Тархьар
ТӀаргаме дукха шира археологе а юкъерча бӀаьшерий гӀалгӀай архитектуран а сийленгаш да. Вай замал хьалха II эзаршера доккхийча кхертӀоех детта́ гӀала хьисапе «циклопий» оалаш дола цӀенош; юкъерча бӀаьшерий заман 20 совгӀа гӀалаш, 4 вӀов, 2 хьокха, 10 совгӀа маьлхара каш, 1 къубба (хьалха кхы цаӀ къубба хиннай, хӀанз хаьрца латт).
Йоазонгахьа ТӀаргам юххьанца хьоахаяьй XVIII бӀаьшера шоллагӀча даькъе. 1771—1774 шерашка цӀихеза немций Ӏилманхо И. А. Гюльденштедт Кавказера къамаш а буне а тохкаш хиннав. Цу юкъа ГӀалгӀайче а вена хиннав из. Ангушти Шолхии округех («Большие Ингуши», «Малые Ингуши» яхача областех[8]) лаьца яздеш, царех дӀа а тохаш массайтта пхьанаш белгалйоаккх цо. Царна юкъе я ТӀаргам а[9].
Белгалдаккхар
- ↑ ГӀалгӀай Мехка бахархой дукхал, уж бахача моттигашка гӀолла (01.01.2019).
- ↑ Гадиев.
- ↑ Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 39.
- ↑ Чахкиев, 2003, оа. 132.
- ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ Оздоева, Алиева, 2015, оа. 4560—4563.
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
- ↑ Волкова, 1974, оа. 160.
- ↑ Гюльденштедт, 2002, оа. 241.
Литература
- Гюльденштедт И. А. Путешествие по Кавказу в 1770—1773 гг : [нем.] = Reisen durch Russland und im Caucasischen Gebürge / von P. S. Pallas : полев. исслед / Пер. Т. К. Шафроновской, ред. и коммент. Ю. Ю. Карпов. — РАН. Музей антропологии и этнографии имени Петра Великого (Кунсткамера). — СПб. : «Петербургское востоковедение», 2002. — 512 [или 507?] с. — [1-е изд. на русск. яз. всех материалов И. А. Гюльденштедта последней трети XVIII в.]. — 1000 экз. — ISBN 5-85803-213-3.
- Волкова Н. Г. Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII — начале XX века : монгр. / Ответ. ред. В. К. Гарданов. — АН СССР. Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М. : Наука, 1974. — 276 с. : с 3 карт. — 2300 экз.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Гадиев, У. Край башен и легенд — Горная Ингушетия // «Discours». Архиве диллад 8 11 2016.
- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Назрань : Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003. — Т. I. — 144 + илл. с. — 2000 экз.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
