Хамхи
тархьара пхьа / кхаьлл | |
Хамхи | |
---|---|
![]() Хамхера гӀалаш | |
Гео. регион | Даькъасте ― Юкъера Кавказ |
Мур | вай замал хьалха II—I эзаршу |
Мохк |
![]() |
Бахархой | Хамхой, хӀанз саг вахац |
Юрт | |
Хамхи | |
---|---|
![]() | |
42°49′20″ с. ш. 44°55′35″ в. д.GЯO | |
Паччахьалкхе |
![]() |
Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар |
Юрта хьисапе моттиг | Хьули |
Тархьари географии | |
Йиллай | вай замал хьалха II—I эзаршу |
Лакхал | 1230 м |
Сахьата оаса | UTC+3:00 |
Бахархой | |
Бахархой | ↘0[1] саг (2010) |
Къамаш | гӀалгӀай |
Ди лелабераш | бусалба |
Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
Дагарга идентификатораш | |
Пошта индекс | 386430 |
Код ОКАТО | 26205805015 |
Код ОКТМО | 26620450161 |
|
Хамхи (эрс: Хамхи ) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай мехка ЖӀайраха шахьаре улл. Тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза: гӀалаш, вӀовнаш, хьокхаш, маьлхара кашамаш . Еррига кхала цунна гонахьара моттиг а таханарча дийнахьа ЖӀайраха-Эса паччахьалкхен тархьара-архитектуреи Ӏаламеи музей-заповедника́ юкъейоагӀаш а Ӏаьдало лораеш а я. Укхазара хьадаьннад Хамхой тайпа .
Административни лоархӀаш хилча Хамхи ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я .
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Хамхи» оал[2]. Эрсий меттала а ишта язду: «Хамхи»[3][2]. Цун цӀерах хьахиннай Хамхой тайпан цӀи.
Статус
Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Хамхи статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Хамхи ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[3].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Хамхи Эса аьрда берда тӀа. Хамхи Кхаькхале яхача тархьара меттиге улл, цу кхаь кхаьлах цаӀ а йолаш, ТӀаргамцеи Аьге-Кхаьлацеи цхьана.
Сахьата оаса[тоаде | тоаде чура]
Хамхи, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[4].
Тархьар
Хамхе доазон тӀа коръяьй мегалитически циклопически Ӏеченех диса цхьацца хӀамаш, уж Ӏеченаш ехк вай замал хьалха II—I-ча эзаршерга[5].
Шира тархьархо-географ хиннача Страбонс хьоахабаь хинна «хамекиташ» хамхера нах хила безаш ба яхаш хиннаб В. Б. Виноградов а, К. З. Чокаев а, Е. И. Крупнов а, «хамекиташ», «хамхети» яхача дешаех «хамхой мохк» аьнна маӀан а доаккхаш[6][7]. Цхьабакъда кхыча Ӏилманхоша цар эрш къоабалъяьяц[8][9].
Юкъера бӀаьшераш чакхдала гарга хиннача хана Хамхи Кхаькхалой шахьара́ юкъе йодаш хиннай, цу шахьара юкъ а йолаш.
1944-ча шера гӀалгӀай къам мехках доаккхача хана Хамхе а кхыча йистерча кхаьлашка а бахаш хинна нах гул а баь ишколе чутоӀа а баь боагабаь боабаьб. Нохч-ГӀалгӀай АССР меттаоттаяьчул тӀехьагӀа Хамхе кхы саг чувайтавац, Ӏаьдало дийхка хиннад из. Цу хана денз хӀанз а пхьа яьсса латт.
Бахархой
1926[10] | 2010[1] |
---|---|
17 | ↘0 |
Инфраструктура
ХӀанзарча заман инфраструктурах лоархӀача хӀамаех хӀама яц Хамхе[11].
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ 1 2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 44.
- ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
- ↑ Чахкиев Д.Ю., 2003, оа. 103.
- ↑ Виноградов В. Б., Чокаев К. З. Древние свидетельства о названиях и размещении нахских племён // Археолого-этнографический сборник / Ответ. ред. В. Б. Виноградов. — ИЧИНИИ. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1966. — Т. VII. — С. 67. — 179 с. — (вып. 1). — 500 экз.
- ↑ Крупнов Е.И. Средневековая Ингушетия. — М.: Наука, 1971. — С. 28.
- ↑ Н. Г. Волкова. «Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа», Академия Наук СССР, Москва, 1973 год, стр 124.
- ↑ Л. И. Лавров. Историко-этнографические очерки Кавказа. Ленинград: «Наука», 1978, стр. 36—37.
- ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
- ↑ Карта села Хамхи сельского поселения Гули Ингушетии с улицами и номерами домов — MapData.ru . Хоам хьаийца таьрахь: 12.02.2025.
Литература
- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
- Очерки истории Чечено-Ингушской АССР / Ответ. ред. Н. С. Смирнов. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1967. — Т. 1. — 316 с. — 4000 экз.
- Чахкиев Д.Ю. Древности Горной Ингушетии. — Назрань, 2003. — Т. 1.
- Бларамберг И. Кавказская рукопись. Ставрополь, 1992.