Фуртовг

Фуртовг
	Нах баьха моттиг
Фуртовг
	Фуртоуг
	42°50′40″ с. ш. 44°39′10″ в. д.GЯO
Паччахьалкхе	Россе Федераци
Федерацен субъект	ГӀалгӀайче
Муниципальни шахьар	ЖӀайраха шахьар
Тархьари географии
Йиллай	XVII бӀаьшера
Лакхал	1210 м
Сахьата оаса	UTC+3:00
Бахархой
Бахархой	0 саг (2010)
Катойконим	фуртовгахо, фуртовгахой
Паччахьалкхен мотт	гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Пошта индекс	386430
Код ОКАТО	26205808001
Код ОКТМО	26620410111
	Фуртовг Москва Фуртовг 0 Фуртовг

Фуртовг (эрс: Фуртоуг) — ГӀалгӀайчен юкъерча бӀаьшерий нах баьха моттиг. ЖӀайраха шахьаре улл, административни ЖӀайраха муниципальни кхоллама юкъейоагӀаш я. Фуртовге гӀалгӀай архитектуран массехк тархьара объект я: 2 вӀови, 4 гӀалеи, 6 маьлхара кашеи, 1 валагӀалеи (Оахаранаькъан Дуго дӀавелла), 1 элгаци ― Дик-Сели. Фуртовгера хьабайнаб Оахаранаькъани, Боранаькъани, Лаьнанаькъани^[3].

Таханарча дийнахьа Ӏохьрахаяь объекташ а еррига кхаьл а паччахьалкхен доалахьа я, ЖӀайрах-Эса паччахьалкхен тархьара-архитектуреи Ӏаламеи музей-заповедника юкъейоагӀаш а я.

ЦӀи

Хьалхарча заман чухь гӀалгӀаша гӀолгашца къоастабеш хиннаб цхьабола къовсам а. Фуртовгах цӀи туллача хана къовсам баьннаб массехк тайпанна юкъе, — «тхаи-тхаи тайпан цӀи тилла еза», — яьхад цар. ТӀаккха цхьанне аьннад: Хьадувла гӀолг лонгаргья я вай. Цо беннача кхаджаца цӀи тулларгья укх юртах. ХьалхагӀа гӀолг «фур» яхача оагӀон тӀа ежай, шоллагӀа «тов» ежай. Иштта цӀи тиллай, йоах, укх юртах, «Фуртовг» аьнна. Из деш хиннад зӀамигача берах цӀи туллача хана а, е кхыбола моллагӀа а къовсам хилча^[4].

Географи

Фуртовг ЖӀайраха чӀоже ул Ӏарамхин (Кистийхин) аьттехьа, Маьтлоама лоаман гана тӀа. Юрта доазон тӀа хурхал доагӀа, Д. И. Менделеева цӀи тиллай цох. ЦӀихеза эрсий Ӏилманхо 1880 шера Фуртовге вена хиннав геологе экспедицена керте а латташ, тӀаккха Фуртовгерча хурхала тӀа ваха а хиннав^[5].

Тархьар

Ӏилман экспедице керте вола Д. И. Менделееви лоамрой-гӀалгӀайи Фуртовгерча хурхала йисте.

Оахаранаькъан. 1920-гӀа шераш

Фуртовгера хурхал

Фуртовгерча некрополашка (лаьттан кӀалхарча кхерах яьча яьшкаш чуи катакомба хьисапе кашамашкеи) кораяьй IX бӀаьшера йола боарза пхьарса гӀозарчи, кизгаши, гӀалкхаши, чӀовгаши, топпара пхьегӀаши. XVIII бӀаьшера Фуртовге баьхаб Кавказе цӀихеза хинна бола тӀоговзанчаш Оахаранаькъан Дугои, Лаьнанаькъан Дации Чуранаькъан Хазбии. Дуго дӀавелла воалл Фуртовге ягӀача валагӀала чу.

1880 шера Фуртовге геологе экспедицена керте а латташ вена хиннав цӀихеза эрсий Ӏилманхо Дмитрий Менделеев^[6].

Села 15 дийнахьа 1981 шера Оахаранаькъан ГӀапур ваьхача цӀагӀа музей хьайийлай. Цу чу гойташ я къаьнара хӀамаш, масала, лоамароша даа хӀама кийчдеш хинна гӀалгӀай кхуврч, пхьегӀаш, иштта къаьна сурташи документаши.

Инфраструктура

Юрта цхьа урам я — Боди-Хьажий цӀерагӀа^[7]. Цига йоалл Оахаранаькъан ГӀапура цӀерагӀа йола цӀа-музей.

Укхаза Ӏобаь хинна цӀихеза нах

Оахаранаькъан Элмарза ЧхьагӀа (1850—1914) — эггара хьалхара гӀалгӀай этнограф, мохктохкар, юрист^[8];
Оахаранаькъан СаӀида ГӀапур (1890—1920) — Даькъасте Советий Ӏаьдал даккхара кулгалхоех цаӀ.
Оахаранаькъан Бачий Хьажбикар (1895—1940 — скульптор, ГӀалгӀайчен эггара хьалхарча белха-говза суртачех цаӀ.
Оахаранаькъан ЧхьагӀий Рашид-Бек (1895—1942) — гӀалгӀашта юкъера хьалхара фекемахо, иштта вовзаш хиннав «Таджикистана хьалхара фекемахо» аьнна^[9].

Белгалдаккхар

↑ Фуртоуг (неопр.). Фото-планета. Хоам хьаийца таьрахь: 26.05.2015.
↑ Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
↑ Агиров, 2021, оа. 40.
↑ Мерешков, 1997, оа. 12.
↑ Информационно-аналитический портал «Магас.Ру». Водопад в горном ингушском селении Фуртоуг назвали в честь русского ученого-химика Д.И. Менделеева (эрс.). magas.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 13.02.2017.
↑ Информационно-аналитический портал «Магас.Ру». Водопад в горном ингушском селении Фуртоуг назвали в честь русского ученого-химика Д.И. Менделеева (эрс.). magas.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 13.02.2017.
↑ Ингушетия, Джейрахский район, Сельское поселение Джейрах, Фуртоуг (неопр.). КЛАДР РФ. Хоам хьаийца таьрахь: 26.05.2015.
↑ Зейнеп Дзарахова. Чах Ахриев и этнография ингушей (к 160-летию со дня рождения) (неопр.) (недоступная ссылка — история). Сердало (8.12.2010). Хоам хьаийца таьрахь: 15.01.2013. Архиваци яьй 29.01.2013.
↑ Газдиевы-Базоркины в истории Ингушетии и России (неопр.). Сердало (4.04.2011). Хоам хьаийца таьрахь: 13.01.2013. Архиваци яьй 21.01.2013.

Литература

Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (эрс.). — М: Перо, 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-087-4.
Гадиев У. Б. Край башен и легенд — Горная Ингушетия (эрс.) // «Discours» : журнал. — 2016. Архиве диллад 8 11 2016.
Чахкиев Д. Ю. Древности Горной Ингушетии. — Назрань: Эль-Фа, 2003. — Т. 1.
Мерешков С. ГIалгIай ловзараш / оттадаьр Мерешков Султан. — Саратов : издательство «Детская книга», 1997. — 12 с.

[1] Фуртоуг (неопр.). Фото-планета. Хоам хьаийца таьрахь: 26.05.2015.

[2010BK-2] Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов

[_e00105acc74b1e10-3] Агиров, 2021, оа. 40.

[_1a62aa4b83a7e680-4] Мерешков, 1997, оа. 12.

[5] Информационно-аналитический портал «Магас.Ру». Водопад в горном ингушском селении Фуртоуг назвали в честь русского ученого-химика Д.И. Менделеева (эрс.). magas.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 13.02.2017.

[6] Информационно-аналитический портал «Магас.Ру». Водопад в горном ингушском селении Фуртоуг назвали в честь русского ученого-химика Д.И. Менделеева (эрс.). magas.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 13.02.2017.

[7] Ингушетия, Джейрахский район, Сельское поселение Джейрах, Фуртоуг (неопр.). КЛАДР РФ. Хоам хьаийца таьрахь: 26.05.2015.

[8] Зейнеп Дзарахова. Чах Ахриев и этнография ингушей (к 160-летию со дня рождения) (неопр.) (недоступная ссылка — история). Сердало (8.12.2010). Хоам хьаийца таьрахь: 15.01.2013. Архиваци яьй 29.01.2013.

[Сердало-9] Газдиевы-Базоркины в истории Ингушетии и России (неопр.). Сердало (4.04.2011). Хоам хьаийца таьрахь: 13.01.2013. Архиваци яьй 21.01.2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]