Цхьанъоттама предложени
Цхьанъо́ттама предложени (эрс: односоставные предложения) — предикативни лард кхоллаш кертерча маьженех цхьа маьже мара йоаца предложене тайпа да[1][2][3]. Уж духьаллатт шинъоттама предложенешта[4][5].
Белгалонаш
Цхьанъоттама предложенеш ший тайпара семантико-структурни тайпа да цхьалхача предложений. Уж цхьан кертерча маьженах латташ хул, цо белгалду саг е хӀама, дер е хьал, боккъонца хулаш дар, цун ха, объективни модальность. Цун керттерча маьжено предложене цхьанъоттама лард кхолл. ШоллагӀа кертера маьже яц аьнна, уйла чакхъяьнна хул, дувцар кхетаду. Масала: ТӀеххьара Ӏа. Сайре. Шелал. Сатессад. ЛадувгӀа! Садоахалацар! Кертера маже хул кепашкахьа сказуемена а подлежащена а тара[4][5][1][3][5][6].
Цхьанъоттама предложене белгало я дер гойтар, хьоаеш субъекта цӀи а йоацаш[2].
Цхьанъоттама предложенеш яьржа а яржанза а хила йиш йолаш я[7].
Тайпаш
Цхьанъоттама предложенеш екъалу тайпашта ший логико-семантически оттамга хьажжа, маьжений морфологически формага хьажжа, хӀаьта семантико-грамматически принцип лархӀа еза. Цхьанъоттама предложенеш екъалу укх тайпашта: юхь йоаца предложени, белгала юхь йола предложени, белгалза йовхьий предложени, юкъара йовхьий предложени, номинативни предложени.
Юхь йоаца предложени
Юхь йоаца предложени оал, цхьанъоттама предложене керттерча маьжено (хандешо) белгалду дер е хьал, из дер белгалду саг е хӀама эшац укхаза, из ба цун керттера семантически оттам. Масала: Сатессад. Ара шийла я. Сийрдайоалаш латт. Ер предложенеш латт юхь йоацача хандешаех. Цхьайолча цхьанъоттама предложенешка юхь йоаца хандешаш лел, цхьан хана уж къаьста яздеш хиннад, царех шинъоттама предложенеш а лоархӀаш а хиннай: Сахул. Садукъ. Садов[8].
Белгала юхь йола предложенеш
Белгала юхь йолча предложенешка керттера маьже — хандош латташ хул индикативеи императивеи, цудухьа цар хьакхолл шин тайпара предложенеш: индикативни, тӀадожара. Хаттара маӀан дола предложенеш хила йиш яц укх тайпан. Индикативни белгала юхь йола предложенеш лел къамаьла юкъе, диалогашка, хӀаьта эрсий литература тӀагӀолла йоазонца а нийслу цу тайпа предложенеш[8].
ТӀадожара белгала юхь йола предложенеш
ТӀадожара белгала юхь йолча предложенешка керттера маьже — хувцалуш дола хандош латт тӀадожара соттама цхьан форме. Дер тӀадерзадеш вола саг — 2 юхь я, цунна дер тӀадожаду: Тхьовса! Маьрша гӀолва! Хьаэцал хьай! Хьавола!
Белгалза юхь йола предложенеш
Белгалза юхь йолча предложенешка дер тӀадерзаду моллагӀча цхьан субъекта, е из дер мичара е хьангара хьадаьннад белгалдоаккх. Из субъект белгалъяккхац, хӀаьта дага латт: Ара кхайкар. ЦӀагӀа чухьажар. дӀалаьцар[8].
Юкъара юхь йола предложенеш
Юкъар юхь йола предложенеш гӀалгӀай метта юкъе дукха, яьржа лелаш яц. Укх предложнешка керттера маьже хандош-сказуеми лел дери хьали хьахьокхаш, хӀаьта из цхьан сага тӀадерзадаь, е цхьан сагах лаьца дац, юкъара дери хьали а да, юха а юха а хулаш да. Уж предложенеш нийслу кицашка, оаламашка: Ала йоӀага, хаза несийна. Черсашха халхавала. Вирах Ӏеха. Эдалах ваккха[8].
Номинативни предложенеш
Номинативни предложенешка керттера маьже латташ хул цӀера дожарерча цӀердешах. Ер предложенеш лел моллагӀа хӀама долга хьахойташ, цунах бола хоам чӀоагӀбеш[8].
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Синтаксис современного русского языка: словарь-справочник, 2009.
- ↑ 1 2 Литература и язык, 2007.
- ↑ 1 2 Розенталь, Теленкова, 1976.
- ↑ 1 2 Ахманова, 2007, оа. 282—283.
- ↑ 1 2 3 ЭРЯ, 1997.
- ↑ Жеребило, 2010.
- ↑ Матвеева, 2010.
- ↑ 1 2 3 4 5 Гандалоева, 2023, оа. 50.
Литература
- Гандалоева А. З. ГӀалгӀай мотт. — Назрань : «Кеп», 2023. — 50 с.