Туркий мехкара гӀалгӀай
Туркий мехкара гӀалгӀай | |
---|---|
Дукхал | 85 эзар саг |
Баха ховшар |
![]() |
Мотт | гӀалгӀай, туркий |
Ди | бусалба (сунний) |
Раса тайпа | европеоидаш: кавкасионаш[1] |
Юкъеболх | гӀалгӀай къама́ |
Туркий мехкара гӀалгӀай[2] (тур. Türkiyeli İnguşlar[3]) — гӀалгӀай диаспора я 85 эзар гаргга саг хиллал[4][5]. Диаспора хьахиннай XIX бӀаьшера а, XX бӀаьшера а, XXI бӀаьшера а хиннача тӀемацара а юкъарлен-политикацара а процессаш йолхача юкъа Туркий мехка дӀабахача гӀалгӀаех.
Юкъара хоам
Тайп-тайпарча ханашка Туркий мехка баха дӀабаха хинна бола гӀалгӀай, туркий къама юкъе интеграци еш йӀаьхача процессах чакхбайнаб. ХӀанз Туркий паччахьалкхен йизза бокъонаш йола бӀорахой ба уж, цу мехкарча культурнии политически вахара юкъе дакъа а долаш. Массабараш туркий мотт ховш ба. ХӀаьта ГӀалгӀайченца бола син а культура а бувзам байнабац. ГӀалгӀай мотт дукхагӀча даькъе боккхийча наха мара хац, цхьабакъда, кагирхошта юкъе гӀалгӀай мотт баржаргболаш программаш кхоачашъе гӀерт нах. Туркий мехкара гӀалгӀаша гӀалгӀай Ӏадаташ лораде гӀерт. ВӀаштехьа ма доалла саг йоалаяр а саг яхийтара а шоай Туркий мехкара гӀалгӀашта а, иштта кхыча мехкарча гӀалгӀашта а юкъе де гӀерт. XIX-ча а XX-ча а бӀаьшерашка Туркий мехка дӀабаха болча гӀалгӀай мухажирий тӀехьанаша лорадеш лелаю гӀалгӀай къаман дувхарах а вахар-леларах а йола тайп-тайпара хӀамаш. Таханарча дийнахьа Туркий мехка болх беш я ГӀалгӀай культурай юкъарче а этнографе музей а. ГӀалгӀай культураца а тархьараца ювзаенна тайп-тайпара хӀамаш яд цига[6][7].
Тархьар
Кавказера тӀом сецачул тӀехьагӀа, 1865 шера цхьабола гӀалгӀай мехкара дӀабахаб (мухӀажираш хинна) Хьункархой импере. Берригаш хьаийцача, ГӀалгӀайчера (ГӀалгӀай округера) 1454 дезал дӀабахаб, къаьстта шин гӀалгӀай шахьарара: Оарстхойи (1366 дезал/фусам), Наьсархойи (88 дезал/фусам) (кхыдолчох — 1500 хиллал оаррстхой фусами 100 хиллал наьсархой фусами[8]). Цар тӀехьенах а юххьанца хьахиннай таханара гӀалгӀай диаспораш Туркий мехкеи, Иорданеи, Шаьмеи[9][10]. Цу мехкашка дуккха гӀалгӀай черсий этнонимах дӀаязбаьб[11].
Туркий мехкара а Гаргарча Малхбоален кхыдолча мехкашкара а гӀалгӀай диаспора хьакъехьа хьалхара Ӏилман этнографе тохкамаш даьр 1990-гӀча шерашка я гӀалгӀай цӀихеза Ӏилманхо-филолог, тюрколог, хоамбаржабархо а йола Ялхарой Марем[12].
Туркий мехкара а Гаргарча Малхбоален кхыдолча мехкашкара а гӀалгӀай диаспора ший тайпара я, хӀана аьлча, Хьункархой импере гӀалгӀай XIX бӀаьшера 60-гӀча шерал совгӀа кхыча ханашка а дӀаихаб йоккхий тоабашца, къаьстта дукха ихаб Александр III-чо урхал деча хана. Эмиграци еш халонаш хиннаяле а кхыча къамашка санна а доацаш, гӀалгӀай Даьра-Аьленна юхе Ӏеш хилар ший аьттув болаш хиннад, гӀалгӀай аттагӀа дӀаихаб цу Тийрка чӀоже гӀолла. Ялхарой Марема тахкачох дукха гӀалгӀай тоабаш Порте дӀаихай 1865, 1877, 1878, 1886, 1887, 1892, 1895, 1900, 1902, 1904, 1905, 1912 шерашка. 329 дезал, е 2000 саг хиллал 15 гӀалгӀай юртара дӀабахаб 1904 шера[13].
Диаспорара цӀихеза нах[14]
- Салих Полаткан (Хаматханов) — генерал армии, военный атташе в Югославии (1950—1952 гг.);
- Салим Полоткан (Хаматханов) — турецкий офицер, спортсмен, чемпион Центральной Европы, участник летних Олимпийских игр 1936 года в Берлине;
- Сулейман Сырр Койдемир (Бештоев) — турецкий государственный деятель, первый мэр г. Бейшехир;
- Хасан-Басри Геккая (Беков) — турецкий журналист, главный редактор газеты «Мерам»;
- Экрем Геккая (Беков) — турецкий киноактёр;
- Макшариф Бештав (Ахриев) — доктор исторических наук;
- Атила Тачой (Точиев) — доктор медицинских наук;
- Ферди Айдамир (Тумгоев) — турецкий писатель.
- Мекки Шариф Баштав (тур. Mekki Sherif Bashtav, гӀа: Бештой Макшериф) (род. 1913 год, в г. Бейшехир, провинция Конья, Турция — ум. в 2010 год, Турция) — ингушский и турецкий писатель, историк-медиевист и тюрколог.
- а также ряд представителей ингушской диаспоры, ставших героями Турции и удостоенных турецкой награды Медаль Истикляль («Медаль Независимости» или «Медаль Свободы», тур. İstiklal Madalyası), среди которых Мехмет Кетей (Магомед Котиев), Абдул-Межид Койдемир (Бештоев), Исмаил Ташкой (Торшхоев) и др. Один из представленных к награде — Осман Тимурзиев, отказался от медали в связи с тяжёлым экономическим положением Турции (медаль была из чистого золота).
Хьажа иштта
Белгалдаккхар
- ↑ Бунак В. В. Антропологическое изучение чечено-ингушского народа // «Грозненский рабочий»: газета. — 1935. — 5 июля.
- ↑ ГТРК «Ингушетия», 1999.
- ↑ Türkiyeli İnguşlar Nazranda ağırlandı // Wayback Machine архиве дӀадилла шоллар (1.09.2022) // «Ajanskafkas», 16.10.2015.
- ↑ Полевой Н. Ингушская диаспора в Турции // Ингушетия : газета. — 2020. — 13 августа. Архиве диллад 13 02 2022.
- ↑ Степанова А. «Люди башен»: Как живут ингуши // Wayback Machine архиве дӀадилла шоллар (13.02.2022) // Russia Beyond, 03.10.2018
- ↑ Цечоев, Паров, 2019.
- ↑ Необычный дар от потомка ингушских мухаджиров или культурный след ингушей в Турции // Wayback Machine архиве дӀадилла шоллар (28.09.2022) // ГНТРК «Ингушетия», 11.01.2019.
- ↑ Дзуматова, 2015, оа. 155.
- ↑ Базоркин, 1965, оа. 155.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 267.
- ↑ Турция // Wayback Machine архиве дӀадилла шоллар (9.07.2022) // Энциклопедия «Кругосвет»
- ↑ Ялхароева, 2001.
- ↑ Эмиграция ингушей: трагедия или спасение?
- ↑ Ялхароева, 2008.
Литература
- Базоркин М. М. Дорога заговора и крови. Посвящается 100-летию выселения вейнахов в Турцию // История происхождения ингушей. — Орджоникидзе, 1965.
- Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии. — 4-е изд. — Ростов-на-Дону: Южный издательский дом, 2013. — 600 с. — ISBN 978-5-98864-056-1.
- Дзуматова З. Р. Мухаджирство как следствие колониальной политики России на Северном Кавказе // 245 лет вхождения Ингушетии в состав России: время, события, люди / Отв. ред. к.и.н. профессор М. Б. Долгиева. — Материалы Всероссийской научной конференции (17 марта 2015 года). — Назрань: «Пилигрим», 2015. — 288 с. — ISBN 978-5-98993-244-3.
- Ялхароева М. Девочка по имени Назрань // Аргументы и факты : газета. — 2001. — № 46.
- Ялхароева М. Литературно-публицистическая деятельность ингушской диаспоры в Турции. — Назрань: Кеп, 2008.
ТӀатовжамаш
- Ялхароева М. Даймохк дагаухаш... (гӀал.). ГТРК «Ингушетия» (1999). Хоам хьаийца таьрахь: 1.09.2022.
- Цечоев А., Паров А. Программа «Интервью» . ГНТРК «Ингушетия» (2019). Хоам хьаийца таьрахь: 1.09.2022.