Фаьппий
Фаьппий, fäppij (эрс: Фяппинцы), е Фаьппи, Фаьппий шахьар (эрс: Фяппинское/Мецхальское общество, тархьарца иштта Кисты, Ближние Кисты, Кистинское общество) — гӀалгӀай къаман тархьаре хинна юкъарло; ГӀалгӀайчен юкъерча бӀаьшерий шахьар я. Фаьппий хьабаьнна а баьха а моттиг гӀалгӀай лоамара Кистий чӀож я . Фаьппий юкъара кхала Аьрзи хиннай цкъарчоа, цул тӀехьагӀа — Мецхал, им диллалехь дина гӀулакха́ Фалхане вӀашагӀбеттабеннаб фаьппий .
XVII-ча бӀаьшера фаьппех цхьа дакъа Гуржехьа дӀадахад — царех бацой хьахиннаб, цхьаькха цхьа дакъа Селашкахьа Аухе дӀадахад — царех хьахинна ваьппий яхаш арарча аьккхий тайпа да .
ЦӀи

Вайнаьха цӀераш[тоаде | тоаде чура]
Фаьппий эндоним гӀалгӀай меттала — фаьппий я[2][3][4], къаьнарча латиний ӀаьдалагӀа «fäppij» аьнна язду из[5][~ 1]. Нохчий меттала фаьппий цӀи ваьппий аьнна язъю[7], цхьабакъда Н. Г. Волковас яхачох, из цӀи «хьагучох, гӀалгӀашта юкъе мара йовзаш яц. КӀезигагӀа дале, Гихий, Форта, Рошни, Орга хи тӀарча нохчашта юкъе а, кхы а малхбоалехьа хӀаьта а, из термин кхы корайиц[~ 2].
Ф. И. Горепекинс фаьппий яхачун маӀан гӀалгӀай метта тӀара «поселенцы, идущие в нестройной толпе» аьнна даьккхад[9]. Цу тайпара Р. Л. Харадзес а А. И. Робакидзес а «пришлый/новопоселенец» яхача дешашца ювзаенна хила мег аьнна аьннад (цхьабакъда къаманга диллача, кхы мел болча гӀалгӀаех эргаш а боацаш)[10]. Ю. Д. Дешериева́ хетачох, из цӀи этимологеца яшха йиш йолаш яц[11]. Дж. Николса́ хетачох, фаьппий яхар шира гӀалгӀай дош хила йиш йолаш дац, хӀана аьлча шолхадаьккха «-пп-» нахски метташка нийслац[12]. А. Н. Генкос из цӀи, «веппий» яха кеп хьа а ийца гуржий тептарашка хьоахаваьча гӀажарий Уобос яхача паччахьаца йийзай — ишта из цӀи вай заман X-гӀча бӀаьшерага йиллай цо[13].
Арахьара цӀераш[тоаде | тоаде чура]
Тархьарца фаьппий гуржий овла болча кистий (эрс: кисты, кистины) яхача арахьарча цӀерца бовзаш хиннаб, иштта цун эршашца а — гаргара кистий (эрс: ближние кисты, ближние кистины)[14]. ТӀехьагӀо уж терминаш эрсий литература́ юкъеяьхкай[15]. Ха-зама мел йоала цу деша маӀан дӀашер а денна, кистий оалаш хиннад массадолча нахски къамаех, юххьанцара фаьппех мара из йоахаш цӀи хиннайоаццашшехь[16]. «Кистий» яха цӀи «мецхалой» (эрс: мецхальцы) яхачох дӀахийцай XIX-ча бӀаьшера, цунга хьежжа фаьппий шахьар а Мецхалой шахьар (эрс: Мецхальское общество) оалаш дӀаяхай; Из хиннад шахьара юкъ Мецхале Ӏочуйихьача хана[17]. Семён Броневскис яхачох, зоврхоехи, жӀайрахоехии, кистехи (эрс: зауровцы, джейрахи, кистинцы) гӀалгӀай лоамароша цхьатарра «гӀалгӀай» я́ха́д (эрс: галгай)[18].
ХӀираша фаьппех маккъалаш (хӀир. махъхъæл) я́ха́д, хӀаьта фаьппий Ӏарамхин йисте баьха хиларах цу хих Маккъалдон (хӀир. Махъхъæлдон) я́ха́ цар, цудухьа эрсий меттала а «Армхи» а́ларал совгӀа «Макалдон» а оал цох[19]. «Маккъал» (эрс: маккал) яха цӀи цхьаццадолча мехкасурташка фаьппий белгалбоахаш тӀаязъеш а хиннай[20]. «Маккъал» яха цӀи гӀалгӀайи хӀирийи маккхал/мæхъхъæл (эрс: коршун) яхача дешаца дувзаду[21][22]. А. Н. Генконна хетачох, из цӀи хӀираша Аьрзи кхаьлахи, цун бахархоех хьаийцай[21]. Иштта хӀираша фаьппех «фаппи» я́ха́д яхаш даь йоазонаш а даь[23].
Немций тохкамхочо Гюльденштедта яхачох, черсаша а Фаьппий шахьарах хӀираша мо Маккъал я́ха́д[24].
Шахьара лаьтта
Фаьппий баьха́ча тархьара лаьттах[26] Фаьппи я́ха́д[27], цунга хьежжа эрсий меттала Фяппи аьнна язъю из[28], иштта Вабуа (Ваппуа) а, Вабо а оал[29], Бабий а оал [30]. Таханарча дийнахьа шахьара доазув нийслу ГӀалгӀайчен ЖӀайраха шахьаре, цхьан даькъе ХӀирийчени Гуржехье тӀеи дӀатӀа а доалаш[31].
Сулейманова хьадоаладаь доазув иштта да: малхбузехьа ЖӀайрахацеи, зӀилбухехьа Пхий мехкацеи, малхбоалехьа Хамхецеи Цхьорецеи, тӀаккха гӀинбухехьа шаьрача а́ра ӀотӀадоаллаш хиннад[32]. Фаьппий шахьаро Ӏарамхе чӀожа доккха дола дакъа дӀалоацаш хиннад гӀинбухехьа шаьрача аренах хьокха а луш. Фаьппий юххьанцара ба́ржар А. Н. Генкос «к западу от реки Ломеки (древнее название реки Терек)» оалаш белгалдаьккхад, таханара еррига хӀана яц аллал ХӀирийче чулоацаш[31].
Бацой оаламашка Бабий яхар (Ваппи, Фаьппий мохк) дай хьабаьнна моттиг йолаш санна ювц. Иштта Ваби яхар бацоша шоай мехках йоаккха цӀи я[30].
Тархьар
Юкъара кхала[тоаде | тоаде чура]
Фаьппий юкъара гӀала малагӀъяр хиннай соцам бе аьттув ца боалаш башхабаьннаб тохкамхой. А. Н. Генкоси[33] Заьзганаькъан Мурадеи[34] яхачох фаьппий юкъ Аьрзе хиннай яхаш я, Сулейманова́и[32] Чахкенаькъан Жабраила́и[35] хетачох юкъ Мецхале хиннай; Ма дарра дийцача, Сулеймановс Мецхал дингеи урхалдаргеи йиллача, керттера лаьрхӀай Мецхал, Чахкенаькъан Жабраила урхалдаргеи товшхалгеи экономикагеи йиллача лаьрхӀай из керттера. Цхьабакъда Саьмпинаькъан Исроапала Сулеймановс «динга йиллача Мецхал керттера хиннай» яхаш даь хинна къамаьл юхате́ха́д массехк тохкамхочоа тӀа а товжаш («гӀалгӀай къаман [хиннача] динах цхьа хӀама мукъа яздаьча» Оахаранаькъан ЧхьагӀийнеи, Далгат Башира́и, Л. П. Семенова́и, Е. И. Крупнова́и), Исропала Фалхан белгалйоаккх фаьппеша дина гӀулакх леладаь керттера кхала аьнна[36].
Юкъерча бӀаьшерашка а кердача заман чу хинна юкъарлон хьал[тоаде | тоаде чура]
Н. Г. Волковас яхачох фаьппий шахьаре баьхараши Кхаькхале баьхараши эргаш хиннабац, царна юкъе малагӀа башхало я тахка эттача, фаьппий а кхаькхалой а цхьа къам а долаш, цхьа мотт бувцаш а болаш хиннилга хьагучадоал, кхаькхалой лакхача лоамашка ба́хаш хилари, фаьппий ЖӀайраха чӀоже ба́хаш хилари мара башхало а йоацаш[37].
Этнографаш хиннача Р. Л. Харадзеи А. И. Робакидзеи даьча тохкамех, фаьппий кхаькхалоех е Ӏадатех а е ва́хар-ле́ларах а хьакъасташ хиннабац[10].
Гуржехьеи Селашкахьеи дӀабахар[тоаде | тоаде чура]
XVI—XVII бӀаьшерашка фаьппех цхьа дакъа Гуржехьа уллача ТушетӀа дӀабаха́ хинна хила мегаш ба[28]. Цу фаьппех хьабайннара тахан бацой оалаш бовзаш ба[38].
Фаьппий шозлагӀа дӀабахар нийсденнад XVII—XVIII бӀаьшерашка. Цу хана уж дӀабахаб Аухе — ДаьгӀасте[39][40]. Цу фаьппех хьайбайннараш ваьппий яхаш ба шоаех нохчий тайпа а лоархӀаш, шоаш хьабаьнна моттиг ТӀаьрш а лоархӀаш, цар тайпан тептаро ма яххара[29].
Эрсий паччахьалкхенцара бувзам[тоаде | тоаде чура]
1811 шера наджгоанцхой 8-ча дийнахьа фаьппий 12 кхаьлан хьалххоша Россе имперенна мутӀахьа хургхиларца дув биаб[41]. Цхьабакъда, цхьаццайолча гӀалгӀай шахьараша е тайпаша дув буаш хиннабале а, эрсаштеи гӀалгӀаштеи юкъера юкъмоттиг ше хиннар юсаш хиннай. Дар дийцача, эрсашта а гӀалгӀашта а цу тайпара дув баар шоайла барт бара маӀан долаш лаьрхӀад из[42].
Эрсий-кавказхой тӀом[тоаде | тоаде чура]
Эрсий-кавказхой тӀема хана эрсаша фаьппий караберзабеш а къахьийгад. 1830-ча шера кӀимарса бетта эрсий ши бӀу, Абхазов инарал-майор хьалха а ваьнна, ГӀалгӀай лоамарошта таӀазар де Ӏочувена хиннав. Эрсий эскар Тийркеи Эсеи чӀожашка гӀолла Ӏочакхдаьнна хиннад бохам беш. Къаьстта чӀоагӀа духьаллаьттаб Эбанера обанхой[43]. Цхьабакъда юххера из Ӏочуварца фаьппий кхаьлаш хӀалакьяьй[43], хӀаьта фаьппий шоаш цхьан юкъа́ Россе Имперенна мутӀахьабаьб[44]. ГӀалгӀай лоам духхьашха Ӏаьдала кхелаши бӀорахой системеи тӀаоттаяьй[45].
Эрсеченна юкъабахачул тӀехьагӀа[тоаде | тоаде чура]
Россе импере караерзаяьчул тӀехьагӀа Фаьппий шахьар юкъейодаш хиннай цкъарчоа ТӀема-хӀирий округа́и[46], тӀаккха ГӀалгӀай округа́и[47], тӀаккха Бурон округа́и[48], Сунженский отдел[49], Наьсарен округа́и[50].
Кхаьлаш
- Эбан[51]
- ГӀовзтӀе[51]
- ТатхартӀе[51]
- Хьарп[51]
- Тяка хастие[таржам де деза][51]
- Хьастмоаке[52]
- Фалхан[52]
- Хьамишк[53]
- Аьрзи[54]
- Морч
- ТӀаьрш
- Фалхан
Галерея
Белгалдаккхар
Доашхамаш[тоаде | тоаде чура]
- ↑ «Fäppe — житель Мецхальского общества» аьнна цхьоален таьрахьеи, кхы мел дола дешаш мо доккхача алапацеи яздаьд[6].
- ↑ (Название) «...видимо, известно лишь в среде самих ингушей. Во всяком случае, среди чеченцев по рекам Гехи, Мартана, Рошничу, Аргуну, а тем более еще восточнее этот термин не встречается»[8].
Хьасташ[тоаде | тоаде чура]
- ↑ Julius von Klaproth. Reise in den Kaukasus und nach Georgien: Unternommen in den Jahren 1807 und 1808 (ингл.). — Halle, Berlin, 1812. — P. 352.
- ↑ Мальсагов, 1963, оа. 144.
- ↑ Ингушско-русский словарь, 2005, оа. 413.
- ↑ Ингушско-русский словарь терминов, 2016, оа. 62.
- ↑ Генко, 1930, оа. 696.
- ↑ Ghalgh-ghazæqi lughæt, 1927, оа. 62.
- ↑ Мамакаев М. А. Чеченский тайп (род) в период его разложения . — Грозный, 1934. — С. 15. — 96 с.
- ↑ Волкова, 1973, оа. 167.
- ↑ Горепекин, 2006, оа. 16.
- ↑ 1 2 Харадзе, Робакидзе, 1968, оа. 37.
- ↑ Дешериев, 1963, оа. 54.
- ↑ Nichols, 2004, оа. 132.
- ↑ Генко, 1930, оа. 705.
- ↑ Харадзе, Робакидзе, 1968, оа. 17, 36.
- ↑ Харадзе, Робакидзе, 1968, оа. 17.
- ↑ Далгат, 1934, оа. 4—5.
- ↑ Вертепов, 1892, оа. 75.
- ↑ Броневскій, 1823, оа. 160.
- ↑ Генко, 1930, оа. 707.
- ↑ Хьажа, масала, Karte von dem Kaukasischen Isthmus und von Armenien, 1850; Karte der Kaukasus-Länder und der angränzenden türkischen und persischen Provinzen Armenien, Kurdistan und Azerbeidjan, 1854
- ↑ 1 2 Генко, 1930, оа. 707, 709.
- ↑ Виноградов, 1966, оа. 160.
- ↑ Труды Комиссіи по изслѣдованію современнаго положенія землепользованія и землевладѣнія въ Нагорной полосѣ Терской области, 1908, оа. 176.
- ↑ Гюльденштедт, 2002, оа. 309.
- ↑ Klaproth, 1812, оа. 352.
- ↑ Волкова, 1974, оа. 153.
- ↑ Тариева, 2019, оа. 153.
- ↑ 1 2 Волкова, 1977, оа. 84.
- ↑ 1 2 Доклад о границах и территории Ингушетии, 2021, оа. 70.
- ↑ 1 2 Парова, 2005, оа. 71.
- ↑ 1 2 Дзарахова, 2016, оа. 22.
- ↑ 1 2 Сулейманов, 1978, оа. 17.
- ↑ Генко, 1930, оа. 698.
- ↑ Зязиков, 2004, оа. 63.
- ↑ Чахкиев, 2003, оа. 41.
- ↑ Сампиев, 2019.
- ↑ Волкова, 1973, оа. 167-169.
- ↑ Долгиева и др., 2013, оа. 222.
- ↑ Ибрагимов, 2002, оа. 464.
- ↑ Ибрагимов, 2006, оа. 188.
- ↑ Доклад о границах и территории Ингушетии, 2021, оа. 82.
- ↑ Долгиева и др., 2013, оа. 236.
- ↑ 1 2 Долгиева и др., 2013, оа. 260.
- ↑ Мартиросиан, 1928, оа. 48.
- ↑ Долгиева и др., 2013, оа. 277.
- ↑ Сборник документов и материалов, 2020, оа. 485—489.
- ↑ Дубровин, 1871, оа. 381, 412.
- ↑ Список населённых мест Терской области, 1885, оа. 16—17.
- ↑ Сунженский отдел, 1890, оа. 40, 42, 44.
- ↑ Список населённых мест Терской области, 1915, оа. 336—339.
- ↑ 1 2 3 4 5 Сулейманов, 1978, оа. 18.
- ↑ 1 2 Сулейманов, 1978, оа. 21.
- ↑ Сулейманов, 1978, оа. 27.
- ↑ Сулейманов, 1978, оа. 28.
Литература
- Броневскій М. С. Кисты (глава третья) // Новейшие географические и исторические известия о Кавказе (часть вторая) : [рус. дореф.] = Новѣйшія географическія и историческія извѣстія о Кавказѣ (часть вторая). — М. : Типографія С. Селивановскаго, 1823. — С. 151—186. — 465 с.
- Klaproth H. J. Travels in the Caucasus and Georgia: Performed in the Years 1807 and 1808, by Command of the Russian Government : [англ.] = Reise in den Kaukasus und Georgien in den Jahren 1807 und 1808 / Translated from the German by F. Shoberl. — London : Henry Colburn, 1814a. — 421 с.
- Волкова Н. Г. Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа . — М.: «Наука», 1973. — 208 с.
- Вертепов Г. А. Ингуши: Историко-статистическій очеркъ // Туземцы Северного Кавказа. Историко-статистические очерки. Выпуск первый. Осетины, ингуши, кабардинцы : [рус. дореф.] = Туземцы Сѣвернаго Кавказа. Историко-статистическіе очерки. Выпускъ первый. Осетины, ингуши, кабардинцы / Под ред. В. Максимова и Г. А. Вертепова. — Владикавказъ : Типографія Областнаго правленія Терской Области, 1892. — С. 71—138. — 187 с.
- Далгатъ Б. К. Первобытная религия Чеченцев : [рус. дореф.] = Первобытная религія Чеченцевъ / Под ред. Г. А. Вертепова // Терскій сборник. — Владикавказъ : Типографія Терскаго Областнаго Правленія, 1893. — Вып. Третій: Книга Вторая. — С. 41—132.
- Мартиросиан Г. К. Нагорная Ингушия : [рус.]. — Владикавказ : Государственная типография Автономной Области Ингушии, 1928. — 153 с.
- Горепекин Ф. И. Краткие сведения о народе «ингуши» // Труды Фомы Ивановича Горепекина : [рус.] / Сост. М. С-Г. Албогачиева, под отв. ред. А. А. Мартазанова. — СПб. : Ладуга, 2006. — 204 с. — ISBN 5-98635-011-1.
- Павлова О. С. Ингушский этнос на современном этапе: черты социально-психологического портрета : [рус.]. — М. : Форум, 2012. — 384 с. — ISBN 9785911346652.
- II часть : Горная Ингушетия (юго-западная часть), Горная Чечня (центральная и юго-восточная части) : [рус.] / Сост. А. С. Сулейманов, под ред. А. Х. Шайхиева. — Гр. : Чечено-Ингушское Книжное Издательство, 1978. — 289 с. — (Топонимия Чечено-Ингушетии : в IV частях (1976—1985 гг.)). — 5000 экз.
- Генко А. Н. Из культурного прошлого ингушей // Записки коллегии востоковедов при Азиатском музее : [рус.] / Под ред. В. В. Бартольда. — Ленинград : Издательство Академии наук СССР, 1930. — Т. 5. — С. 681—761. — 836 с.
- Гюльденштедт И. А. VI. Провинция Кистия, или Кистетия // Путешествие по Кавказу в 1770-1773 гг. = Reisen durch Russland und im Caucasischen Gebürge / Пер. Т. К. Шафроновской, под ред. и коммент. Ю. Ю. Карпова. — СПб.: Петербургское востоковедение, 2002. — С. 238—243. — 505 с. — ISBN 5-85803-213-3.
- Комиссия по исследованию современного положения землепользования и землевладения в Нагорной полосе Терской области. III. Ингушевское племя // Труды Комиссии по изследованию современного положения землепользования и землевладения в Нагорной полосе Терской области : [рус. дореф.] = Труды Комиссіи по изслѣдованію современнаго положенія землепользованія и землевладѣнія въ Нагорной полосѣ Терской области. — Владикавказъ : Электропечатня П. К. Григорьева, 1908. — С. 169—198. — 369 с.
- Харадзе Р. Л., Робакидзе А. И. К вопросу о нахской этнонимике // Кавказский этнографический сборник : [рус.] / Под отв. ред. А. И. Робакидзе; Академия наук Грузинской ССР. — Тбилиси : Мецниереба, 1968. — Т. 2: Очерки этнографии Горной Ингушетии. — С. 12—40. — 272 с. — 2000 экз.
- Ингушетия в политике Российской империи на Кавказе. XIX век. Сборник документов и материалов : [рус.] / Сост. М. М. Картоев. — 2-е. — Ростов н/Д. : Южный издательский дом, 2020. — 760 с. — (История Ингушетии: открытый архив). — 1000 экз. — ISBN 978-5-98864-060-8.
- Доклад о границах и территории Ингушетии (общие положения) : [рус.] / Сост. Общенациональная Комиссия по рассмотрению вопросов, связанных с определением территории и границ Ингушетии. — Архивные документы, иллюстрации и карты. — Назрань, 2021. — 175 с.
- Волкова Н. Г. Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII — начале XX века : моногр. / Отв. ред. В. К. Гарданов. — АН СССР. Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М. : «Наука», 1974. — 276 с. — 2300 экз.
- Волкова Н. Г. Бацбийцы Грузии (Этнографические заметки) // Советская этнография. — М.: Наука, 1977. — № 2.
- Парова Л. М. Бацбийцы // Энциклопедия культур народов Юга России / Гл. ред. Ю. А. Жданов. — Ростов н/Д.: СКНЦ ВШ, 2005. — Т. I: Народы Юга России. — С. 71. — ISBN 5-87872-089-2.
- Дзарахова З. М. О горном селении Фалхан (полевые этнографические материалы) // ВЕСТНИК Ингушского научно-исследовательского института гуманитарных наук им. Ч. Э. Ахриева : [рус.]. — Магас, 2016. — С. 22—29. — 8 (PDF хьажжа) с.
- Сулейманов А. С. II часть : Горная Ингушетия (юго-западная часть), Горная Чечня (центральная и юго-восточная части) : топоним. слов // Топонимия Чечено-Ингушетии : в IV частях (1976—1985 гг.) / Ред. А. Х. Шайхиев. — Гр. : Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1978. — 289 с. — 5000 экз.
- Дошлоргаш
- Мальсагов З. К. Грамматика ингушского языка : [] / Под ред. Ф. Оздоевы. — 2-е. — Гр. : Чечено-Ингушское Книжное Издательство, 1963. — Т. 5. — 164 с.
- ГӀалгӀай-эрсий дошлорг: 11142 дош = Ингушско-русский словарь: 11142 слова / Сост. А. С. Куркиев. Ред. кол.: М. С. Мургустов (руководитель); М. С. Ахриева; К. А. Гагиев; С. Х. Куркиева; З. Н. Султыгова. — Магас : «Сердало», 2005. — 545 с. — 5000 экз. — ISBN 5-94452-054-X.
- Ghalgh-ghazæqi lughæt = Ингушско-русский словарик / Užaẋ n. M. G. (М. Г. Ужахов). — Владикавказ : Гостипография Ингушской автономной области, 1927. — 185 с. — 3000 экз.