ТӀаьрш

Рувики материал
тархьара пхьа / кхаьлл
ТӀаьрш
ТӀаьршера гӀалаш
ТӀаьршера гӀалаш
Гео. регион Даькъасте
Мур XVI—XVII бӀаьшераш
Мохк  ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар
Бахархой ТӀоаршхой, хӀанз саг вахац
Юрт
ТӀаьрш
42°47′58″ с. ш. 44°47′05″ в. д.GЯO
Паччахьалкхе  Россе Федераци
Федерацен субъект ГӀалгӀайче
Муниципальни шахьар ЖӀайраха шахьар
Юрта хьисапе моттиг ОлгатӀе
Сахьата оаса UTC+3:00
Бахархой
Бахархой ↘0[1] саг (2010)
Къамаш гӀалгӀай
Ди лелабераш бусалба
Паччахьалкхен мотт гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Пошта индекс 386430
Код ОКАТО 26205820008
Код ОКТМО 26620420136
ТӀаьрш (Россия)
Точка
ТӀаьрш
Red pog.svg
Москва
ТӀаьрш (ГӀалгӀайче)
Точка
Точка
ТӀаьрш
ТӀаьрш (ЖӀайраха шахьар)
Blue pog.svg
0
Точка
ТӀаьрш

ТӀаьрш[⇨] (эрс: Тярш[⇨]) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай мехка ЖӀайраха шахьаре улл. Тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза: гӀалаш, вӀовнаш, маьлхара кашамаш[⇨].

Административни лоархӀаш хилча ТӀаьрш ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг ОлгатӀе» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я[⇨].

ЦӀи

[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «ТӀаьрш» оал[2]. Эрсий меттала башха-башха яздаь нийслу: «Тярш»[3], «Тарш»[2][4][5]«Торш»[4], «Терш»[4], «Терши»[5].

Статус

[тоаде | тоаде чура]

Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, ТӀаьрш статусах «село» я, «сельское поселение Ольгети» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, ТӀаьрш ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг ОлгатӀе» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[3].

Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.

Географи

[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл ТӀаьрш. АнгӀотӀегара 900 метр малхбоалехьа улл Маьтлоаман босе тӀа[4][6].

Сахьата оаса[тоаде | тоаде чура]

ТӀаьрш, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[7].

Тархьар

[тоаде | тоаде чура]

ТӀаьрш йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: Л. П. Семенов, И. П. Щеблыкин, Е. И. Крупнов, Н. Ф. Уствольская, Р. А. Даутова, Д. Ю. Чахкиев[8], Т. Агиров[6], кхыбараш.

ХӀанзарча ГӀалгӀай архитектурах лоархӀаш массехк гӀишлош я укхаза: 12 гӀала я тайп-тайпара хьатӀаяь гӀишлош йолаш. Хьалха уж ерригаш юкъелоацаш, царех кхоъ къаьст-къаьстта гӀап-гӀалаш хьа а еш, царна гоннахьа гӀап лаьттай[4]. ХӀара гӀапа чу ший вӀов хиннай — еррига кхоъ. Цул совгӀа, маьлхара кашамаш а да ТӀаьрше. ТӀаьршера ТӀоаршхой хьабаьннаб[4][6].

Бахархой

[тоаде | тоаде чура]
Бахача наьха дукхал
1926[9]2010[1]
4↘0

Инфраструктура

[тоаде | тоаде чура]

ХӀанзарча заман инфраструктурах лоархӀача хӀамаех хӀама яц ТӀаьрше[10].

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. ↑ 1 2 Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
  2. ↑ 1 2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 44.
  3. ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 Чахкиев, 2003, оа. 63.
  5. ↑ 1 2 Кобычев, 1982, оа. 29, 183.
  6. ↑ 1 2 3 Агиров, 2021.
  7. ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
  8. ↑ Чахкиев, 2003, оа. 44.
  9. ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
  10. ↑ Карта села Тярш сельского поселения Ольгети Ингушетии с улицами и номерами домов — MapData.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 12.03.2025.

Литература

[тоаде | тоаде чура]
  • Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
  • Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
  • Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Минеральные воды : ФГУП «Издательство «Кавказская здравница», 2003. — Т. I. — 144 с. — 2000 экз.
  • Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
  • Е. П. Кобычев. Поселения и жилище народов Северного Кавказа в XIX—XX вв. — Москва: «Наука», 1982.


ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]
Хьаст — «https://inh.ruwiki.ru/w/index.php?title=ТӀаьрш&oldid=126336910»