Морфологи

Морфологи (эрс: морфология) — къамаьла доакъоши, цар грамматически белгалонаши, къамаьла доакъой хувцадалара бокъонаши Ӏомош дола метта Ӏилман дакъа да.

Морфологе оттам

ХӀанзара морфологе Ӏилма белгалдоал масса метташка, чоалхане Ӏилма санна. Ӏилманхоша тайп-тайпара белхаш яздаьд къамаьла доакъоех лаьца, цар белгалйоах гӀалгӀай метта дукха къовсаме йола моттигаш. ГӀалгӀай метта морфологи кхеллай эрсий метта морфологен буха тӀа, хӀаьта яний метта морфологи яха дош латт «morphe» — кеп, «logos» — «Ӏомадар» яхача дешаех.

Морфологен керттерча декхарех цхьа декхар да, деша грамматически оттам Ӏомабар. Дош къамаьла лоархӀамера дакъа хиларах тара, дукха маӀанаш долаш да. Лексически маӀан хиларал совгӀа, массехк грамматически маӀан а да деша. Цунга хьажжа, дукха дешаш да, хӀаране ше-ший лоархӀам болча доакъошта декъалуш.

Морфологен оттамга диллача, гӀалгӀай мотт агглютинативно-флективни лоархӀаш ба.

Къамаьла доакъош

Метта лелашдола дешаш, предложене цар леладеча гӀулакхага хьежжа, цар маӀанга, къаьстта формакхоллара системага хьежжа, къамаьла доакъоех декъалу. Къамаьла дакъа — кертера морфологен оагIат я.

Къамаьла доакъош вӀашагӀкъаст:

• лоархӀамца;
• предложене юкъе долча цун гӀулакхаца е кхыча дешашцара цун бувзамца;
• дешаш хувцадалареи, керда дешаш хьахилареи формашца.

Тахан мотт тохкача Ӏилман юкъе академика В. В. Виноградов оттаяь къамаьла доакъой лексико-грамматически теори я, тӀаийца лелаеш. Цу теорега хьежжа, къамаьла доакъош укх тайпара тоабашта декъаш да: лоӀаме къамаьла доакъош, гӀон къамаьла доакъош, айдардешаш. ГӀагӀай метта юкъе итт къамаьла дакъа да. Царех ялх лоӀаме къамаьла дакъа да: цӀердош, белгалдош, таьрахьдош, цӀерметтдош, хандош, куцдош. Деррига лоӀаме дешаш хувцалуш да: цхьадараш легарашцеи таьрахьашцеи; вожаш классашцеи таьрахьашцеи дожарашцеи; кхоалагӀдараш ханашцеи, соттамашцеи, таьрахьашцеи, классашцеи. ЛоӀамеча дешаша моллагӀча цхьан хаттара жоп лу. Цар хьахьокх хӀамаш (гӀанд, кӀод, шалта), хӀаман белгалонаш (дахчан, дошо, чӀоагӀа, кӀай, мерза), дар е хьал (деша, хьежа, велха, теша), моттиг (цига, укхаза), ха (кхоана, селхан, Ӏуйран, соахка). ЛоӀамеча дешаех предложене маьженаш хул.

ЛоIаме къамаьла доакъош

Лексически маӀан хӀама хьагойтар долаш, морфологически белгалонаш класс, таьрахь, дожар долаш, шоай легара система йолаш, предложене чу дукхагӀа подлежащи, карардар е кхоачам хулашдола дешаш цӀердешаш да.

Лексически маӀан хӀаман хьисап е белгало хьагойтар долаш, морфологически хьисапаш класс, таьрахь, дожар долаш, шоай легара система йолаш, предложене чу дукхагӀа къоастам е цӀера оттама сказуеме цӀера дакъа хулаш лелашдолча дешаех белгалдешаш оал. ЦӀердеша санна, белгалдеша грамматически хьисапаш да: класс, таьрахь, дожар. Бакъда, цӀердешай уж кортамукъале йолаш хьисапаш да, хӀаьта белгалдешай уж кортамукъале йоаца хьисапаш да. Масала: дӀайха ахка, бӀайха мух, вӀайха кӀаьнк, йӀайха коч; дӀайхача ахканца, бӀайхача михаца, вӀайхача кӀаьнкаца, йӀайхача кочаца.

Таьрахь хьа а гойташ, класс, дожар а долаш, ший синтаксически гӀулакх а леладешдолча дешаех таьрахьдешаш оал: цаI, шиъ, кхоъ, цхьоалагӀа, шаккхе, цхьацца, ялх-ялх, кхо-виъ, шозза. Цу кхаь къамаьла даькъан цхьатарра грамматически хьисапаш да. Цудухьа цӀера къамаьла доакъош оал царех.

ЦӀера къамаьла доакъошта (цӀердешаи, белгалдешаи, таьрахьдешаи) метта лелача къамаьла даькъах цӀерметтдош оал. ЦӀердешаи, белгалдешаи, таьрахьдешаи цӀи йоаккха функции я. Цар хӀаман, цун хьисапа е таьрахьа цӀи йоах (седкъа, хоза, шиъ), цул совгӀа, цар хӀамах, хьисапах, таьрахьах бола кхетам хьагойт. ХӀаьта цӀерметтдешаш цӀи а яккхац, кхетам а хьагойтац. Цар маӀан цӀера меттел лелалга да.

ЦӀера духьаллатт хандош. Дер е хьал хьа а гойташ, шоай грамматически хьисапаш а долаш: соттам, кеп, ха, таьрахь, класс; предложене чу сказуеми а хиле, лелашдолча дешаех хандош оал. Хандеша формаш я: причасти, деепричасти, масдар, хана лоаттама форма.

ХӀаман хьисапий, дерий башхалонаш хьагойташ лелача дешаех куцдешаш оал. ДукхагӀдола куцдешаш хувцалац. Цар маӀан да дера хьисап е белгало, е белгалонна белгало хьахьокхаш.

ГӀон къамаьла доакъош

Юхедиса къамаьла доакъош гӀон къамаьла доакъош да: дештӀехьенаш, хоттаргаш, дакъилгаш. ГӀон къамаьла доакъоша грамматически маӀан хьахьокх, цар хьагойт хӀамашта, хьисапашта юкъе хулашйола юкъаметтигаш. Цар шоай къаьстта маӀан дац, царна къаьстта хаттар оттаде йиш яц, царех предложене юкъе къаьстта маьже хилац.

ДештIехьенаш лел керттерча къамаьла доакъошта юкъера гӀулакх белгалдоахаш. Масала: ЦӀеношта уллув йоккха Ӏажий беш яр. ШоллагӀча дийнахьа тӀем тӀа вахар цун да. ДештӀехьенаш гӀалгӀай метта куцдешаех хьаяьнна а хул: дӀа, тӀа, хьал, чу, ара, къал, чура, тӀара.

Хоттарг дешаш е предложенеш шоайла вӀашагӀхотташ, бувзама лела гӀулакха къамаьла дакъа да. Хоттаргаш цӀердешаех, куцдешаех, цӀерметтдешаех хьахиннад: цхьа-бакъ-да, цу-духьа; хоттаргаш: цул совгӀа, цул тӀехьагӀа, духхьал, бахьан долаш — дешаш вӀашагӀтохарца хьахиннад.

Дакъилгаш оал къаьсттача дешашта е бӀарччача предложенешта шоаш тӀакхетарца тайп-тайпара маӀан лушдолча гӀулакха дешаех. Дакъилгаш дукхагӀдараш цхьалхане да. Бакъда, нийслу дешаш вӀашагӀтохарца кхелла дакъилгаш (кхыметтел), хандешах хьахиннараш (гой, хьайла) и кх.дӀ. а.

Айдардош оал тайп-тайпара дега хоамаш хьахьокхаш: гӀадвахар, цецвалар, кхеравалар, эгӀазвахар — цар цӀи ца а йоаккхаш, хувцалушдоацача къамаьла даькъах. Масала: Ӏалаьлай, оффой, аьъ, ай.

Белгалдаккхар

Литература

• Аушева Э. А., Оздоева Э. Г. ХӀанзара гӀалгӀай мотт.Морфологи. — Назрань : «Кеп», 2021. — 211 с.
• Гандалоева А. З. ГӀалгӀай мотт. — Назрань : «Кеп», 2023. — 328 с.
• Гандалоева А. З. ХIанзара гӀалгӀай мотт. — Назрань : «Кеп», 2021. — 307 с.