ГӀажарий-Юрт
| Юрт | |
| ГӀажарий-Юрт | |
|---|---|
| эрс: Нестеровская | |
 ГӀажарий-Юрта доагӀа Эс | |
| 43°14′17″ с. ш. 45°02′57″ в. д.GЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | Шолжа |
| Юрт | ГӀажара-Юрт |
| Тархьари географии | |
| Йиллай | 1847 |
| Хьалхара хьоахаяр | 1841-ча шера |
| Лакхал | 406[1] м |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | ↗24 022[2] саг (2022) |
| Къамаш | гӀалгӀай, эрсий |
| Ди лелабераш | бусалба, православхой |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Телефоний код | +7 87341 |
| Пошта индекс | 386250 |
| Код ОКАТО | 26230830001 |
| Код ОКТМО | 26610410101 |
|
|
|
ГӀажарий-Юрт, иштта ГӀажара-Юрт (эрс: Нестеровская) — ГӀалгӀай Мехка Шолжа шахьара юрт. Мехка йоккхагӀйола юрта хьисапе моттиг я.
Юрта хьисапе моттиг ГӀажарий-Юрт яха муниципальни кхоллам хул цох шийна юкъе кхы юрт чу а ца йодаш[3].
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала юрт Гӏажарий-Юрт[4] е ГӀажара-Юрт[5][6] аьнна язъеш я. ГӀажарий-Юрт йилла́р хьоашаланаькъан тайпан хинна къонах ва[7]. Цун цӀи ГӀа́жара аьнна хилча, ГӀа́жарий-Юрт аьнна хул из[4], тӀаккха ГӀа́жар хилча, ГӀа́жара-Юрт хул[5][6].
Эрсий меттала Нестеровская[3] яхаш цӀи а йолаш, станица яха статус йолаш я ГӀажарий-Юрт[3][6]. Из цӀи цунна еннар Хьалхара Николай паччахь ва 1943-ча шера тушола бетта 4-ча дийнахь инарал Пётр Нестерова хьа́марагӀа.
Географи
Юрт ул Эса́ аьрда берда тӀа шахьара юкъ йолча Шолжа-Пхьенах 5 км къулбехьехьеи Магасах 30 км гӀинбухен-малхбоалехьеи (наькъашца дусташ хилча). ГӀажарий-Юртах къулбехьехьеи малхбузехьеи латта эрсий меттала Ӏаьржа лоамаш оала лоамаш. Уж Ӏо мел долх орц да́гӀаш да лакхехьара альпийски баьшка кхаччалца, цу орца тӀа я́гӀараш гӀаш дола гаьнаш я. ГӀажарий-Юртах зӀилбухехьа уллача орцах эрсий меттала «балка Линева» оал. Юртах гӀинбухехьеи малхбоалехьеи юкъ-юкъе кагий гувнаш дола шаьра шинхиюкъ я: Шолжа́и Эса́и юкъе. Юртах зӀилбухен-малхбоалехьа, Берд-Юрта йисте, Эса тӀа латташ болх беш йоаца ГЭС, цох диса сунт йолаш я хӀанз а. Малхбузехьа юрта йисте Эса́и Шолжа́и юкъе даьккха хьа́рсам да. ГӀажарий-Юртах гӀинбухехьа Р217 «Кавказ» яха федеральни машений никъ ба бодаш.
ГаргагӀа йола Нах ба́ха моттигаш: гӀинбухехьа — Шолжа-Пхье, гӀинбухен-малхбоалехьа — Серноводски, малхбоалехьа — Ах-Боарзе, зӀилбухен-малбоалехьа — Берд-Юрти ЧӀималхи, зӀилбухен-малхбузехьа — Алхасте, гӀинбухен-малхбузехьа — Яндареи Эбарг-Юрти.
Тархьар
Йиллар, цӀи
ГӀажарий юрт йиллай хьоашаланаькъан тайпан хиннача ГӀа́жар яхача къонахчо[7]. Из цӀи ГӀа́жара аьнна хилча, ГӀа́жарий-Юрт аьнна хул из[4], тӀаккха ГӀа́жар хилча, ГӀа́жара-Юрт хул[5][6].
ГӀа́жарий-Юрт яйха́, йохаяьчул тӀехьагӀа гӀалгӀай ГӀажарий-Юрта́ йисте 1842-ча шера чӀоагӀале йилла́ хиннай[8][9].
1943-ча шера тушола бетта 4-ча дийнахь инарал Пётр Нестерова цӀерагӀа Нестеровски яха цӀи еннай чӀоагӀаленна, тӀеман министр хиннача А. И. Чернышёва из тилларах долча ший амара тӀа яздаьд: «Йо́хаяьча Гажир-Юрт яхача эйла йисте хьалъяьча чӀоагӀаленна Паччахь императора́ лакхехьара амар де лайра «Нестеровское» аьнна цӀи тилла».
Эрсаша Гажир-Юрт 1840-гӀа шера долалуча хана яздаьча каьхаташ тӀа хьоахаеш хиннай «мутӀахьа боацача» ЗӀамигача Нохчичен лоамарой «мутӀахьа йолча оарстхой юрташта» тӀале́тар бахьан долаш, уж оарстхой юрташ шоаш Бурон тӀеман округа́ юкъе а йолаш наьсархой шахьарах лоархӀаш хиннай эрсаша[10].
Кавказерча чӀоагӀалений зӀанара Шолжа тӀарча сура тӀара «чарахьий» (шоаш лоӀаме болаш хьалбаьхка́ча наьха) 125 дезал ба́ха хоабаь хиннаб ГӀажарий-Юрта. Уж гӀазкхий гучахьа тӀеман гӀулакх дарах мукъабаьха́ хиннаб кхаь шера́ шоаш хайша́ча дӀатарлургболаш. Керда станица а Шолжа тӀарча сурах дӀалаьрхӀай.
Станица хьахилар
1861-ча шера ГӀажарий-Юртах станица яьй гӀазкхаша[11].
1864-ча шера хиннача хьалах ГӀажарий-Юрта вахаш 841 саг хиннав (422 маӀа саги, 410 кхалсаги)[12].
1867-ча шера «Вознесенски» яхаш киназ детта́д гӀазкхаша, 1864-ча шера денз православхой приходах дари дарах йоазонаш кийчдеш хиннад[13].
ДӀахо нах бе́баш, 1874-ча шера 200 кови, ва́хаш 1094 саги, хьалъяь ишколи православхой кинази хиннад юрта[14].
1875-ча шера юрта ва́хаш 1047 саг хиннав. Юрт Тийрка областа Бурон округа 4-ча даькъах лоархӀаш хиннай[15].
Советий ха
Юртахой КӀайча эскарагахь хилар бахьан долаш 1920-ча шера тов бетта Эржакинеза амарах гӀазкхий ГӀажарий-Юртара дӀакхолхабе лаьрхӀалга хабараш да хьадаьхка́, цхьабакъда из амар кхоачаш даь дале а, мел чӀоагӀа кхоачаш даьд ховш дац, цу тайпара политика дукхача гӀалгӀай а нохчий а лаьтташка дӀахьош-м хиннай БӀорахой тӀема хана гӀазкхашца[16][17].
ГӀажарий-Юрт Шолжа гӀазкхий округа́ юкъе хиннай, хӀаьта 1929-ча шера округ вӀашагӀъяьккхачул тӀехьагӀа Нохчий автономни областа́ юкъе яхай из[18][19]. 1934-ча шера Нохчий АОи, ГӀалгӀай АОи вӀашакхетар бахьан долаш ГӀажарий-Юрта станични советах лоархӀаш йола ГӀажарий-Юрт юкъе́яхай Нохч-ГӀалгӀай автономни областа́ (тӀехьагӀа Нохч-ГӀалгӀай АССР хьаяьй цох)[18].
ШоллагӀча дунен тӀема хана Кавказ хьайоаккхача хана ГӀажарий-Юрт фронта́ йистерча оаса тӀа хиннай, 1942—1943-ча шера Ӏай юрта 131-гӀа истребителий фе сур хиннад дислокаци я.
Эрсече
2004-ча шера ГӀажарий-Юрта юкъера ишкол хержа́ хиннай Абу Зайт яхача террористо «запасной» аьнна, Берса́-Юртара № 1 йолча ишколера гӀулакх чакх ца доале аьнна[20], амма из юкъагӀдиса́д.
2006-ча шера ГӀажарий-Юрта эрсий мотт бувцача на́ха́ зуламаш деш моттигаш хиннай — цӀенош ле́тадеш. 2006—2008-ча шерашка цу тайпара хӀамаш йисте́ ядача кхыча юрташка а хиннад: Сипсой-ГӀалий тӀа, Илдарха-ГӀалий тӀа, Эбарг-Юрт а, кхычахьа а[21]. Цу хӀаман кульминаци хиннай эрсий хьехархой цӀагӀарчарна тӀалатар, нах боабеш а, човнаш еш а моттигаш хиннай. ЧӀоагӀа бӀагалдаьнна хиннад уж хӀамаш[22], уж бахьан долаш гӀазкхий юха а мехкара дӀаухаш моттигаш хиннай[23].
Бахархой
| 1959[24] | 1979[25] | 2002[26] | 2006[27] | 2007[27] | 2008[27] | 2009[27] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 6350 | ↘6102 | ↗17 389 | ↗18 099 | ↗18 269 | ↗18 463 | ↘15 740 |
| 2010[28] | 2011[28] | 2012[28] | 2013[28] | 2014[29] | 2015[30] | 2016[31] |
| ↗21 937 | ↗21 965 | ↗22 320 | ↗22 535 | ↗22 676 | ↗22 831 | ↗22 938 |
| 2017[32] | 2018[33] | 2019[34] | 2020[35] | 2021[36] | 2022[2] | |
| ↗23 071 | ↗23 308 | ↗23 492 | ↗23 672 | ↗23 825 | ↗24 022 |
- Къамашцара лоаттам
| Хьисап деш дӀаязбаь шу | ||||
| гӀалгӀай | ↗18 563 (84,62 %) |
↗13 821 (79,48 %) |
↗2 420 (39,39 %) |
1 464 (23,71 %) |
| нохчий | ↘2 758 (12,57 %) |
↗2 816 (16,19 %) |
↗759 (12,35 %) |
384 (6,22 %) |
| эрсий | ↘248 (1,13 %) |
↘433 (2,49 %) |
↘2 699 (43,93 %) |
3 945 (63,90 %) |
| кхыбараш | 368 (1,68 %) |
319 (1,83 %) |
266 (4,33 %) |
381 (6,17 %) |
| берригаш | 21 937 (100 %) | 17 389 (100 %) | 6 144 (100 %) | 6 174 (100 %) |
Инфраструктура
- 4 юкъера юкъара дешар тела ишкоол (№ 1, 2, 3 и 4);
- берий беш;
- Товшхала цӀенош, библиотека а йолаш;
- амбулатори;
- 40 моттига́ лаьрхӀа йола даькъ тӀара дарбанче;
- ФОК[41].
Оахкамаш
ГӀажара-Юрта боарзаш да Къулбаседа Кавказа товшхала-тархьара юкъаралах лоархӀаш дола. Цу тайпара сийленг ГӀалгӀай Мехка МагӀалбике да долаш[42].
ГӀажарий-Юртара боарза чу хи чура хьалбаьккхача кхерех хьалбаь гом болаш хиннаб. Боарза нийсса юккъе хенах даь кӀинга хьисапе йола хӀама коръяьй, чухьанахьа дакъах биса́ тӀехкий гом а болаш, дакъан корта гӀинбухен-малхбоалехьа е малхбоалехьа хьожабаь улаш а болаш.
Боарза чу иштта корадаьд боарзах даь тӀаьский бовхьаш а, кхерех яь бураш а, шаьра мохк а, бур те́ха кхерах даь диг а, цӀе пудар чудола кхабилг а[43]. Сийленг диллад юкъерча боарза заман ханага, нийсагӀа аьлча, вай замал хьалха II-ча эзаршера шоллагӀча даькъага[42].
Юртаца бувзабенна нах
- Константинов Леонид — кхесторг-кемий эскадрильяй хьовда, зоврхо, ГӀажара-Юрта лакхе сигала вийнав 2001-ча шера, ШоллагӀча нохчий тӀема хана, венначул тӀехьагӀа Россе Федераце турпала цӀи еннай.
- Муслим Исмаилов — нохчий милисхо, 2006-ча шера ГӀажарий-Юрта вийнав исламистий тоабан доакъашхошца лоташ, венначул тӀехьагӀа Россе Федераце турпала цӀи еннай.
Белгалдаккхар
- ↑ Определение высоты над уровнем моря по координатам. latlong.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 11.07.2018. Архиваци яьй 26.08.2018. Архиве диллад 2018 шера маьцхали 26 дийнахьа.
- ↑ 1 2 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года. Федеральная служба государственной статистики. Хоам хьаийца таьрахь: 26.04.2022.
- ↑ 1 2 3 ГӀалгӀай Мехка закон, 2009.
- ↑ 1 2 3 Оздоев, 1980, оа. 831.
- ↑ 1 2 3 ГӀалгӀай-эрсийи эрсий-гӀалгӀайи терминий дошлорг, 2016.
- ↑ 1 2 3 4 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 37.
- ↑ 1 2 Жизнь национальностей, 2002, с. 89.
- ↑ Е. Д. Фелицын. Военно-историческая карта северо-западного и северо-восточного Кавказа. Масштаб: 20 вёрст в английском дюйме. Etomesto.ru. Военно-исторический отдел при штабе Кавказского военного округа в Тифлисе (1899). Хоам хьаийца таьрахь: 11.07.2018. Опубликована в книге «Исторический очерк кавказских войн от их начала до присоединения Грузии».
- ↑ Е. Д. Фелицын. Военно-историческая карта северо-западного и северо-восточного Кавказа. Масштаб: 20 вёрст в английском дюйме. Etomesto.ru. Военно-исторический отдел при штабе Кавказского военного округа в Тифлисе (1899). Хоам хьаийца таьрахь: 11.07.2018. Опубликована в книге «Исторический очерк кавказских войн от их начала до присоединения Грузии».
- ↑ М. Картоев. К истории сельского поселения Нестеровское. www.magas.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 19.02.2019. Архиваци яьй 19.02.2019., со ссылками на: РГВИА. Ф. 846. Оп. 16. Д. 6508 и РГВИА. Ф. 386. Оп. 1. Д. 2993. Карта Кавказского края. Тифлис, 1842 г.
- ↑ Административно-территориальное устройство Ставрополья с конца XVIII века по 1920 год. Справочник. Ч. 3. Основные сведения о населённых пунктах. С. 322. Хоам хьаийца таьрахь: 28.01.2015. Архиваци яьй 4.03.2016.
- ↑ М. Картоев. К истории сельского поселения Нестеровское. www.magas.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 19.02.2019. Архиваци яьй 19.02.2019., со ссылками на: АКАК. Т. XII. Тифлис, 1904. C. 1223. Док. № 1100 и ЦГА РСО-А. Ф. 26. Оп. 1. Д. 33.
- ↑ Владикавказские епархиальные ведомости. Год 10-й. 1904, № 15. Владикавказская епархия 1903 г. Краткий статистический обзор. 9-й благочиннический округ, п. 132.
- ↑ Сборник сведений о Кавказе. Том V / Списки населённых мест Кавказского края / Ч. 1. Губернии: Эриванская, Кутаисская, Бакинская и Ставропольская и Терская область / Сост. Н. Зейдлицем. — 1879. — C. 445.
- ↑ М. Картоев. К истории сельского поселения Нестеровское. www.magas.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 19.02.2019. Архиваци яьй 19.02.2019., со ссылкой на: ЦГА РСО-А. Ф. 11. Оп. 81. Д. 223. Л. 10—12.
- ↑ Бугай, Николай Фёдорович|Бугай Н. Ф.]] О депортациях иранцев из Азербайджана и Казахстана // Восток. 1994. № 6. С. 50, со ссылкой на: ЦГА РСО. Ф. Р-36. Оп. 1. Д. 46. Л. 37.
- ↑ Полян П. М. У истоков советской депортационной политики: выселения белых казаков и крупных землевладельцев (1918—1925). www.demoscope.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 23.09.2015. Архиваци яьй 23.09.2015.
- ↑ 1 2 Историко-юридические аспекты определения административной границы между Чеченской Республикой и Республикой Ингушетия. Грозный-Информ (10.04.2013). Архиваци яьй 26.05.2024.
- ↑ Постановление президиума Всероссийского центрального исполнительного комитета № 170 «Об упразднении Сунженского округа Северо-Кавказского края» (4.02.1929).
- ↑ Доклад комиссии Федерального собрания РФ по расследованию причин и обстоятельств совершения террористического акта в городе Беслане. Хоам хьаийца таьрахь: 28.11.2024. Архиваци яьй оригинала тӀара 25.05.2011.
- ↑ Владимир Писаренко, председатель правления «Славянского союза Осетии». Убийства в Ингушетии // ООО «Собор Русского Народа», 19.09.2008. Хоам хьаийца таьрахь: 28.01.2015. Архиваци яьй 7.02.2015.
- ↑ В Ингушетии убили русскую местную жительницу // Лента.ру, 10.09.2008. Хоам хьаийца таьрахь: 28.01.2015. Архиваци яьй 7.02.2015.
- ↑ В Ингушетии расстреляны русские специалисты: один убит, трое ранено // Kvkz.ru, 12.11.2007. Хоам хьаийца таьрахь: 28.01.2015. Архиваци яьй 7.02.2015.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. Хоам хьаийца таьрахь: 29.12.2013. Архиваци яьй 29.12.2013.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архиваци яьй 3.02.2012.
- ↑ 1 2 3 4 Численность населения республики Ингушетия по населённым пунктам 2006-2012 года. Хоам хьаийца таьрахь: 17.10.2013. Архиваци яьй 17.10.2013.
- ↑ 1 2 3 4 Оценка численности населения 2010-2013. Хоам хьаийца таьрахь: 23.08.2014. Архиваци яьй 23.08.2014.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Хоам хьаийца таьрахь: 2.08.2014. Архиваци яьй 2.08.2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Хоам хьаийца таьрахь: 6.08.2015. Архиваци яьй 6.08.2015.
- ↑ Численность населения Республики Ингушетия по состоянию на 1 января 2016 года в разрезе населённых пунктов. Хоам хьаийца таьрахь: 8.08.2016. Архиваци яьй 8.08.2016.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. Муниципальни образованешка гӀола 2017 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа (31.07.2017). Хоам хьаийца таьрахь: 31.07.2017. Архиваци яьй 31.07.2017.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. ЛаьрхӀай муниципальни образованешка 2018 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа. Хоам хьаийца таьрахь: 25.07.2018. Архиваци яьй 26.07.2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года. Хоам хьаийца таьрахь: 31.07.2019. Архиваци яьй 2.05.2021.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал муниципальни кхолламашка гӀолла 2020 шера наджгоанцхой бетта 1 денга. Хоам хьаийца таьрахь: 17.10.2020. Архиваци яьй 17.10.2020.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года. Хоам хьаийца таьрахь: 27.04.2021. Архиваци яьй 2.05.2021.
- ↑ ВПН. Том 4. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком Республики Ингушетия. Хоам хьаийца таьрахь: 14.06.2015. Архиваци яьй оригинала тӀара 6.03.2016.
- ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 2002 года. Хоам хьаийца таьрахь: 28.01.2015. Архиваци яьй 5.11.2014.
- ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 1979 года. Хоам хьаийца таьрахь: 14.06.2015. Архиваци яьй 24.09.2015.
- ↑ Этнокавказ. Национальный состав населения Сунженского района по переписи 1970 года. Хоам хьаийца таьрахь: 14.06.2015. Архиваци яьй 24.09.2015.
- ↑ Программа комплексного развития социальной инфраструктуры сельского поселения Нестеровское Сунженского муниципального района Республики Ингушетия на 2017—2021 годы и на период до 2033 года. www.sunja-ri.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 28.11.2024.
- ↑ 1 2 Крупнов Е. И. Археологические памятники верховьев р. Терека и бассейна р. Сунжа // ТГИМ. М., 1948. С. 10.
- ↑ Отчёт Археологической Комиссии (ОАК) за 1891 г. СПб., 1893. С. 132.
Литература
- Дошлоргаш
- ГӀалгӀай-эрсийи эрсий-гӀалгӀайи терминий дошлорг = (Ингушско-русский и русско-ингушский словарь терминов) / Сост. Н. М. Барахоева, Н. Д. Кодзоев, Б. А. Хайров. Отв. ред.: д.филол. н. проф. Н. М. Барахоева. Реценз.: д.п.н. Т. В. Жеребило, д.филол.н М. М. Султыгова; Ингушский научно-исследовательский институт гуманитарных наук им. Ч. Э. Ахриева. — Магас, Нальчик : «Тетраграф», 2016. — 618 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-00066-096-6.
- Русско-ингушский словарь: 40 000 слов / Сост. Оздоев И. А.. Под. ред. Ф. Г. Оздоевой, А. С. Куркиева. — М : Русский язык, 1980. — 832 с.
ТӀатовжамаш
- Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-рз «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа». Хоам хьаийца таьрахь: 27.02.2018. Архиваци яьй 28.01.2018.
- Времен связующая нить. — В: Жизнь национальностей / ред. Х. Х. Боков // Научно-информационное издание по проблемам региональной политики, истории и культуры народов многонациональной России : Общественно-политический, литературно-художественный, илл. журнал. — Москва : «Пресса», 2002. — № I-II.
