Пхьуй

Пуй
	Село
Пуй
	гӀа: Пхьуй
	42°48′12″ с. ш. 44°56′24″ в. д.GЯO
Паччахьалкхе	Россе Федераци
Федерацен субъект	ГӀалгӀайче
Муниципальни шахьар	ЖӀайраха шахьар
Лакхал	1140 м
Сахьата оаса	UTC+3:00
Къамаш	гӀалгӀай
Ди лелабераш	бусалба, сунний
Паччахьалкхен мотт	гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Пошта индекс	386433
Код ОКАТО	26205805030
Код ОКТМО	26620450286
	Пуй Пуй Пуй

Пхьуй
	тархьара пхьа / кхаьлл
Пхьуй
Гео. регион	Даькъасте
Мур	XV—XVII бӀаьшераш
Мохк	ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар
Бахархой	Пхьугой, хӀанз саг вахац

Пхьуй, кхы а ЭгӀара Пхьуй^[⇨] (эрс: Пуй^[⇨]) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. XV—XVII бӀаьшерий хан тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза: гӀалаш, вӀовнаш, маьлхара кашамаш^[⇨].

Административни лоархӀаш хилча Пхьуй ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я^[⇨].

ЦӀи

ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Пхьуй» оал^[1], иштта ЭгӀара Пхьуй. Пхьуй шиъ я, шоллагӀъяр «МагӀара Пхьуй» я. Эрсий меттала «Пуй» язду^[2]^[1]^[3].

Статус

Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Пхьуй статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Пхьуй ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ^[2].

Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.

Географи

ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Пхьуй, Эса чӀоже, Эса аьтта берда тӀа. Цунгара гӀинбухен-малхбузенгахьа 700 метр гаьна МагӀара Пхьуй улл, гӀинбухенгахьа 600 метр гаьна ТхьабӀа-Ерда латт.

Сахьата оаса[тоаде | тоаде чура]

Пхьуй, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я^[4].

Тархьар

Пхьуй йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: Тутайнаькъан Албаст, Л. П. Семёнов, И. П. Щеблыкин, Е. И. Крупнов, Н. Ф. Уствольская, А. И. Робакидзе, Д. Ю. Чахкиев^[5], Т. Агиров^[6], кхыбараш.

ГӀалгӀай архитектурах лоархӀаш массехк гӀишлош я укхаза, дукхагӀъяраш йохаяьча хьале: 19 гӀала, 2 вӀов. Хьалха уж ерригаш юкъелоацаш, царех йиъ къаьст-къаьстта гӀап-гӀалаш хьа а еш, царна гоннахьа гӀапаш лаьттай. ХӀара вӀов ший гӀап-гӀалашта юкъе лаьттай. Таханарча хана бӀарчча йиссар цхьа вӀов я. Цул совгӀа, маьлхара кашамаш а да Пхьуй^[6]. Укхазара Пхьугой тайпа хьадаьннад.

2024 шера Пхьуй доазон тӀа кхерах яь гӀишлош меттаоттаеш бола говзанчаш (рестовратораш) Ӏомабеш ишкол хьайийлай Гуцаранаькъан Микаьила гӀо а деш. Цу ишкола директор ва цӀихеза рестовратор Султиганаькъан Рамзан^[7]. Цу хана денз Пхьуера массехк гӀала тоаяьй, 300 совгӀа археологе сийленгаш а корадаьд Пхьуй^[8], цигга музей а хьайийлай.

Бахархой

Бахача наьха дукхал
1926^[9]	2010^[10]
15	↘0

Белгалдаккхар

Литература

Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Минеральные воды : ФГУП «Издательство «Кавказская здравница», 2003. — Т. I. — 144 с. — 2000 экз.
Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
Е. П. Кобычев. Поселения и жилище народов Северного Кавказа в XIX—XX вв. — Москва: «Наука», 1982.

ТӀатовжамаш

[_6eeb2d132803fb25-1] ¹ ² Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 43.

[Закон_РИ_№_5-РЗ-2] ¹ ² Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»

[_d1dbc905e55fd4a5-3] Чахкиев, 2003, оа. 56.

[4] Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (эрс.) (3.06.2011).

[_6e1bd6b729cb50f2-5] Чахкиев, 2009, оа. 57.

[_ecef4096a4b5ac2e-6] ¹ ² Агиров, 2021, оа. 280.

[7] М-А. Калиматов: «У ингушей работа каменщика всегда считалась почетной» / ingushetia.ru, 31.01.2024.

[8] Эмин Эстоев. Более 300 артефактов обнаружено в башенном комплексе Нижний Пуй в горной Ингушетии / газета Ингушетия, 1.10.2024.

[1926BB-9] Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.

[2010BK-10] Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]