Ӏабали
| тархьара пхьа / кхаьлл | |
| Ӏабали | |
|---|---|
 | |
| Гео. регион | Даькъасте |
| Мур | XVI—XVII бӀаьшу |
| Мохк |
 ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар |
| Бахархой | Оздой, хӀанз саг вахац |
Ӏабали (эрс: Абали) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай мехка ЖӀайраха шахьаре улл. Тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза: гӀалаш, маьлхара кашамаш, селинг. Ӏабали улла лаьтта заповедни зона юкъедоагӀаш а Ӏаьдало тӀахьожам беш а да.
Административни лоархӀаш хилча Ӏабали «юрт» яха статус йолаш яц. Цунна гонахьара дуккха кхыйола пхьанаш мо хьакъоастаяь цхьан муниципальни кхоллама́ юкъейихьаяц из законагӀа.
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Ӏабали» оал[1], е «Ӏабале»[2]. Эрсий меттала «Абали» язду[1][3][2]. Топонима этимологи мишта я ховш дац.
Статус
Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, гӀалгӀай лоам ЖӀайраха шахьаре яда дукхагӀа йола шира пхьанаш «село» аьнна статус а енна, 5 муниципальни кхоллама́ юкъейолхаш я. Амма ер Ӏабали яхар, вожаш мо, 2009 шерарча саькура бетта 23-ча ден 5-РЗ номер йолча ГӀалгӀай Республика Закона тӀа къаьстта белгалъяьккхаяц «юрт» яха статус йолаш[4].
«Юрт» яха статус йолаш еце а, моттигерча шедоалдарах лаьца долча закона тӀа хьоахаяь еце а, из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Ӏабали. ВӀовнашкара малхбоалехьа 3 километр гаьна улл из.
Сахьата оаса
Ӏабали, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[5].
Тархьар
Ӏабали йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: Д. Ю. Чахкиев[6], Т. Агиров[7].
ГӀалгӀай архитектурах лоархӀаш массехк гӀишлош я укхаза йисса: йохаяь латташ 5 гӀала я. Хьаяхачох, царна гонахьа яьккха сангар а хиннай. Хьалха уж ерригаш юкъелоацаш, царех цхьа гӀап-гӀалаш хьа а еш, царна гоннахьа гӀап лаьттай[3]. Иштта, 2 маьлхара каш а, селинг а да да Ӏабале[6].
Бахархой
| 2010[8] |
|---|
| 0 |
Инфраструктура
ХӀанзарча заман инфраструктурах лоархӀача хӀамаех хӀама яц Ӏабали[9].
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 45.
- ↑ 1 2 Агиров, 2021, оа. 316.
- ↑ 1 2 Чахкиев, 2009, оа. 75.
- ↑ Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
- ↑ 1 2 Чахкиев, 2009, оа. 76.
- ↑ Агиров, 2021, оа. 263.
- ↑ Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ Абали. Хоам хьаийца таьрахь: 28.02.2025.
Литература
- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Назрань : Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003. — Т. I. — 144 + илл. с. — 2000 экз.
