ВӀовнашке
| тархьара пхьа / кхаьлл | |
| ВӀовнашке | |
|---|---|
| Вӏо́внашке | |
 ВӀовнашкера керттера вӀовнаш | |
| Гео. регион | Даькъасте (Юкъера Кавказ) |
| Мур | XV—XVII бӀаьшераш |
| Мохк |
 ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар |
| Бахархой | Оздой, хӀанз саг вахац |
 РУВИКИ.Медиа чура файлаш | |
| Юрт | |
| ВӀовнашке | |
|---|---|
| Вӏо́внашке | |
 | |
| 42°48′04″ с. ш. 44°59′38″ в. д.GЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар |
| Юрта хьисапе моттиг | Хьули |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Ди лелабераш | бусалба |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
|
|
|
| РУВИКИ.Медиа чура файлаш | |
ВӀо́внашке (эрс: Вовнушке, Вовнушки) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. XV—XVII бӀаьшерий хан тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза: гӀалаш, вӀовнаш, маьлхара кашамаш. Тархьаре укхаза баьхараш Оздой ба.
Административни лоархӀаш хилча ВӀовнашке ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я.
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «ВӀовнашке» оал[1]. «ВӀовнаш йолча» яха маӀан да цун. Эрсий меттала яздаь тайп-тайпара нийслу: «Вовнушке»[2], «Вовнушки»[1][3].
Тархьар
Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: Г. А. Вертепов, М. М. Базоркин, Л. П. Семёнов, И. П. Щеблыкин, Н. Ф. Уствольская, В. П. Кобычев, Мужахой Макшарип, Чахкенаькъан Жабраил[4], Т. Агиров[5].
«ВӀовнашке» XII бӀаьшера йиллалга язду[6]. Цхьабакъда, ВӀоанашкера цхьа вӀов радиоуглеродни тохкам баьчул тӀехьагӀа оттадаьд XVI-XVII бӀаьшерашка хьалъетта хинналга[7].
ВӀовнашке йоазонца духхьашха хьоахаяь хила мег XVIII бӀаьшера чаккхенгахьа[6].
ГӀалгӀай багахбувцаме хьоахаду ВӀовнашке йиллараш Оздой тайпан дай хинналга. Къаьнарча оаламашка цӀихеза волча МагӀо виӀий воӀ Цикким ГӀулой хин чӀоже гӀолла лакхахьа хьалваха ваха хайнав аьнна хьоахаду, цу хана хьалъеттай цо хӀанз ВӀовнашкера хьалхара вӀов[7].
ВӀовнашке пхье доазон тӀа массехк маьлхара кашамаш а бусалба кашамаш а да. Иштта, цхьа бӀоагӀа хьисапе ерда а, цхьа герга тхов бола къубба а я ВӀовнашка[8].
2008 шера ВӀовнашкера гӀап-гӀалаш «Семь чудес России» яхача ерригроссе конкурсни проекта финалист хилар. Из проект вӀашагӀъеллараш хиннаб: «Известия» газета а, «Россия» телеканал а, «Маяк» радиостанци а. 2009 шера ВӀовнашкера гӀап-гӀалай сурт Эрсечен Пошта «Регионы» яхача сере чура «Республика Ингушетия» яхача марка тӀа оттадаьд. 2010 шера Эрсечен Банко «Памятники архитектуры» яхача серинна юкъе 10 000 тиражом йолаш, 3 сом номинал йолаш, 31,1 грамм дозал а долаш дото монета арахийцар шийна тӀа «ВӀовнашкерча» цхьа вӀовна сурт латташ.
Статус
Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, ВӀовнашке статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, ВӀовнашке ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[2].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «пхьа» е «кхала» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл ВӀовнашке. Эса чӀоже гӀолла хьалводаш хилча, Эса чуккхийттаченга кхаьчача аьрдехьа, малхбоалехьарча оагӀорахьа хул из. ЖӀайрахагара малхбоалехьа 25 километр гаьна улл из, новкъа гӀолла доацаш, нийсса Ӏодусташ хилча. ВӀовнашке гарга яда кхаьллаш я: Бийрге, Озде, Оздите.
Сахьата оаса
ВӀовнашке, еррига ГӀалгӀай Республика мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[9].
Бахархой
Сурташ
Малхбузехьара вӀов
Малхбоалехьара вӀовнаш
ВӀовнашке 1910 шера
ВӀовнашке я Эрсечен Поштан марка тӀа «Республика Ингушетия», Сери «Регионы». 2009
ВӀовнашке я Эрсечен Банка дагалоацама монета тӀа. Сери «Памятники архитектуры». 2010
Инфраструктура
ХӀанзарча заман инфраструктурах лоархӀача хӀамаех хӀама яц ВӀовнашка[10].
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 40.
- ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ Агиров, 2021, оа. 293.
- ↑ Чахкиев, 2009, оа. 64.
- ↑ Агиров, 2021, оа. 292-303.
- ↑ 1 2 Культура. РФ. История Вовнушек. Хоам хьаийца таьрахь: 8.11.2019. Архиваци яьй 8.11.2019.
- ↑ 1 2 Агиров, 2021, оа. 294.
- ↑ Чахкиев, 2009, оа. 66-67.
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
- ↑ Карта села Вовнушки сельского поселения Гули Ингушетии с улицами и номерами домов — MapData.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 22.02.2022. Архиваци яьй 22.02.2022.
Литература
- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям. — М.: Перо, 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-087-4.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
ТӀатовжамаш
| ЖӀайраха шахьара моттигаш | |
|---|---|
| |
